|
3. BÖLÜM: IRAK TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE YAPI BAKIMINDAN KALIP SÖZLERİN İNCELENMESİ 3.1. YAPI BAKIMINDAN IRAK TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE KALIP SÖZLER
Kalıp sözler yargı içermeyen, şahıs ifade eden çekimli sözlerdir. Irak Türkmen Türkçesinde kalıp sözlerin yapıca kuruluşları, ağızdan ağıza ufak farklılıklar sergilemektedir. Bu farklılıklar aşağıdaki başlıklar altında ele alınmışlardır.
3.1.1. Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözlerde Kullanılan Fiil Kipleri ve Çekimleri
Fiil kipleri temelde haber kipleri ve tasarlama kipleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Kalıp sözlerde, ağırlıklı olarak tasarlama kiplerinin kullanıldığı görülmektedir.
Türkiye Türkçesinde yargılı bir cümle halindeki kalıp sözlerde, çoğunlukla geniş zamanlı bir bildirme cümlesi görülmektedir: Bundan iyisi can sağlığı, Teşekkür ederim veya emir cümlesi Afiyet olsun, Ağzını hayra aç gibi. Bununla birlikte, belirli ve belirsiz geçmiş zamanı bildiren cümlelere de rastlanmaktadır. Örneğin: Sözünü(zü) kestim, Verilmiş sadakanız varmış vb. (Gökdayı 2020: 77).
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi IrkTrkmTü.’de de emir, dilek-istek bildiren tasarlama kipleri kalıp sözlerde yoğun olarak kullanılmaktadırlar, çünkü kalıp sözler içinde oldukça yer tutan dua ve beddualar dilek-istek bildirirler. IrkTrkmTü.’de kalıp sözlerdeki kipi çekimlerinin örnekleri aşağıdaki gibidir:
3.1.1.1. Emir Kipi Çekimi
IrkTrkmTü.’nin en belirgin ağızlarından olan Kerkük ağzında, emir ekinin çekim tablosu şöyledir:
Teklik 1. şahıs: -im, -im, -um, -üm: qâlım, diyim, oxuyum, görüm.
Teklik 2. şahıs: (fiilin kökü) qâl, sele, oxı, gör.
Teklik 3. şahıs: -sın, -sin, -sun, -sün: qâlsın (benzeşme sonucu: qâssin), gelsin (benzeşme sonucu: gëssin), otursun, gülsün.
IrkTrkmTü. Çokluk birinci şahıs emir-istek ekleri –gın ekidir. Çokluk ikinci şahısta ise bu ekler emirde:
/v/ grubu ağızlarında: -vun, -vün örneğin: gelmevun “gelmeyin”
/y/ grubu ağızlarında: -yın, -yin örneğin: gelmeyin “gelmeyin” şeklindedir (Bayatlı 1996: 390).
Kerkük ağzında çokluk 1. Şahıs emir: -ağ, -eğ: qalağ, geleğ, otırağ, güleğ.
-ağ, -eğ ekine yer yer -in eki de takılarak -ağın, -ëğın şeklinde de telaffuz edilir: qalâğın, gelëğîn, otırâğın.
Çokluk 2. şahıs: -ın, -in: qâlın, gëlîn, gedin; -vin, -vun, -vün: élevîn, selëvin, bağlâvun, ütülëvün (y grubunda47 olan ağızlar ise: élëyin, selëyin, bağlâyın, ütüleyin).
Çokluk 3. şahıs: -sinler, -sinler, -sunlar, -sünler: qâlsınlar, gëlsinler, tutsunlar, gülsünler.
Bu ekin kullanımında zaman zaman çokluk eki başındaki /l-/ ünsüzünün ilerleyici benzeşme sonucunda /n/'ye dönüştüğü görülür: qalsınlar > qalsınnar, gelsinler > gelsinner, gülsünler > gülsünner. İlerleyici benzeşmenin tersi bir durum olarak gerileyici benzeşme de emir-dilek kipinin fiile eklendiği noktada ortaya çıkar: gelsin > gessin, olsın > ossın vb.
IrkTrkmTü.’de Emir bildiren tasarlama kipleriyle kurulmuş kalıp söz örneklerinin bir kısmı aşağıda gösterilmiştir:
Allah canıvı almasın “Allah canını almasın”
Allah çırağıy söndürmesin “Allah çırağını söndürmesin”
Allah kemalıy yaxmasın “Allah güzelliğini yıkmasın”
Allah versin “Allah versin”
Arxav yere gessin (gelsin) “Arkan yere gelsin”
Aydın gözler darağacı görmesin “Aydın gözler darağacı görmesin”
Birimiz on bin olsın/ossın “Birimiz on bin olsun”
Canıv çıxsın “Canın çıksın”
Diliv damağıv şişsin “Dilin damağın şişsin”
Göziv çıxsın “Gözün çıksın”
Leşiv gelsin “Leşin gelsin”
Nevev börkiv qoxlasın “Annen şapkanı koklasın”48
Qanıvı töksünner “Kanını töksünler”
Qıran girsin “İllet girsin” vb.
3.1.1.2. İstek Kipi Çekimi:
Kerkük ağzında teklik ve çokluk 1. ve 3. şahıs istek ekleri yerine, bu şahıslara ait emir ekleri kullanılır. Teklik 2. şahıs ve çokluk 2. Şahıs istek ekleri ise şöyledir:
Teklik 2. şahıs: -a, -e: qalasan, gelesen.
Çokluk 2. şahıs: -a, -e: qalâsız, gelësız (Hürmüzlü 2013: 45).
IrkTrkmTü.’de dilek-istek bildiren tasarlama kipleriyle kurulmuş kalıp söz örneklerinin bir kısmı burada aktarılmıştır:
Luqma luqma olasan “Lokma lokma olasın”
Öz günive düşesen “Kendi gününle meşgul olasın”
Qana bulanasan “Kanına bulanasın/bulan”
Qere yere giresin “Kere yere giresin”
Siyasat olasan49 “Siyaseten katledilesen”
3.1.1.3. Haber Kipi Çekimi:
IrkTrkmTü.’deki kalıp sözlerde, az sayıdaki örnekte, haber kiplerinden Öğrenilen Geçmiş Zaman ekinin kullanıldığı görülmektedir. Ancak bu Öğrenilen Geçmiş Zaman eki –miş de kalıp söze yine 3. Tekil şahıs emir-dilek anlamı katmaktadır:
Ay siyana tummuş “Siyana/ çamura batasın”
ꜥAbret olmuş “İbret olasın”
Adı batmış “Adı batsın”
Çenesi çıxmış “Çenesi düşesice”
Qere yere girmiş “Kara yere girsin”
Saçı kesilmiş50 “Saçı kesilsin”
Zehir zaqnabit yemiş “Zehir zıkkım yesin”
3.1.1.4. Birleşik Kipli Çekimler
Çalışmamızda, kalıp sözlerde birleşik kipli yapılar sadece istek ve şart kipinin hikâyesi olarak karşımıza çıkmaktadır. IrkTrkm Tü.’de İstek kipinin hikâyesi şöyledir:
Teklik 1. şahıs: göreydim
2. şahıs: göreyduv/göreydiy
3. şahıs: göreydi
Çokluk 1. şahıs: göreydiğ
2. şahıs: göreyduvuz/göreydiyiz
3. şahıs: göreydiler
Do'stlaringiz bilan baham: |
