T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ ÇAĞDAŞ TÜrk lehçeleri ve edebiyatlari anabiLİm dali irak türkmen tüRKÇESİnde kalip sözler noor ghazi elaiS

Qoy dönüm başıva yar 
Meni bu ğemden qurtar 
Dolandır başıva yar (ITFHİ: 518)
Birinci örnekte “hak saxlasın” ifadesi bir dua iken, ikinci örnekte herhangi bir dua cümlesi bulunmamakta; bu maninin kendisi bütün olarak bir dua niteliğinde söylenmektedir.
IrkTrkmTü.’de bünyesinde kalıp söz bulunduran hoyratları, bu kalıp sözlerin türlerine göre aşağıdaki şekilde başlıklara ayırıp ele alabiliriz:

3.1.3.7.1. Kargış/Beddua Türündeki Hoyratlar
Yan duranlar
Yaxlaşın yan duranlar
Allah sizi yandırsın
Ey bizi yandıranlar (KD-73: 10)

Yar gediysey holuya⁵³
Yaba⁵⁴ dege qoluya
Mennen gayri yar sevsey
Nalet gele ölüye (Çolakoğlu 2017: 129).

Ağ yolda qassapxane
Arvat ciğriy yana
Kim kime sebep olur
Evi uşağı⁵⁵ yana (Çolakoğlu 2017: 134)

Arap aldı fesimi⁵⁶
Su kesti nefesimi
Gediy o yara sele
Ağır tutsun yasımı (Çolakoğlu 2017: 136)

Adam sen
Neden qırdın badam⁵⁷ sen
Dostıva xayın⁵⁸ çıxtıv 
Ha alasan qadam⁵⁹ sen (ITFHİ: 525)

Avçılar av tutmasın
Çaxmağı⁶⁰ qav tutmasın
Seni vuran avçının
Qolları tav⁶¹ tutmasın (ITFHİ: 525)

Bağın⁶² erene⁶³ qalsın
Gülün derene qalsın 
Men çıxtım bağavanlığtan 
İster verene⁶⁴ qalsın (ITFHİ: 525)

Bu taxçada⁶⁵ gög kisse
Meni verdiler pise
Alanı xer⁶⁶ görmesin
Vereni düşsün hise⁶⁷ (Çolakoğlu 2017: 143)
Bu yollar işlemesin
Bezirgan⁶⁸ xışlamasın
Biz sevduğ iller⁶⁹ aldı
Xudam bağışlamasın (Çolakoğlu 2017: 144)

Bulağa saldım avran⁷⁰
Kimdi bu odun yaran?
Gel ikimiz çütleşeğ⁷¹
Kör olsun bizi gören (Çolakoğlu 2017: 144)
Dam dama divarıımız⁷²
Yücedi xarmanımız
Sen ordan bax men burdan
Çatlasın düşmanımız (Çolakoğlu 2017: 147)

Duvarı delemedim
Yanıya gelemedim
Kör olsun yaman qonşu
Haliyi soramadım (Çolakoğlu 2017: 149)

Ey şaxraçı şaxraçı⁷³
Siye⁷⁴ yoladım elçi
Yolladım vermediler
Kesilsin anay⁷⁵ saçı (Çolakoğlu 2017: 151)

Oğlanam adım Bekir
Beş barmağ eyler zikir
Yarıma qurban olsun
Musul Bağdat Dirbekir⁷⁶ (Çolakoğlu 2017: 161)

Ağa bağlar
Verendi ağa bağlar
Gözi kör olmış felek
Qereni⁷⁷ ağa bağlar (KNB: 263)

Bağla güli
Destele bağla güli
Belime bel bağlarsav
Lal olur xayın dili (KNB: 267)

Bir de dalım
Dağ oldı bir de dalım
Felek çarxıv qırılsın
Hayatdan bir dad alım (KNB: 273)

Bağlardan derdim qere
Kimsem yox derdim sora 
Seni menden edeni 
İmansız ensin gora⁷⁸ (ITFHİ: 525)

Baxçada serdim kilim
Gel eğlen menim gülim
Ne dedim küstiv gene
Lal olsın menim dilim (ITFHİ: 525)

Bax samaya⁷⁹
Baş qaldır bax samaya 
Zerrece hüsnün görsem 
Namerdem baxsam aya (ITFHİ: 525)

Qalasan
Çırpınasan qalasan
Dört yanın düşman alsın
Orta yerde qalasan (ITFHİ: 525)

Düşen ağlar
Yıxılıp düşen ağlar 
Düşsün reqib⁸⁰ gözine 
Zülfine düşen ağlar (ITFHİ: 526)

'Eziz⁸¹ seni
Severim eziz seni
Sevmesem canım çıxsın 
Canımnan eziz seni (ITFHİ: 526)

Yarı mennen⁸²
Doldır iç yarı mennen
Kül olsın ağ cigeri 
Kim etti yarı menn (ITFHİ: 526)

Duz’a⁸³ qarşı
Kifri⁸⁴’ydi Duz’a qarsı
Kör oldı xayın gözler
Yediği duza qarşı (KNB: 281)

Meyden alım
Xayalım meyden alım
Felegin çarxı dösün
Men de bir maydan alım (KNB: 288)

O xudam
Yalvarram o Xudama
Tükensin ömriv⁸⁵ felek
Atılsın oxıv dama⁸⁶ (KNB: 289)

O oyansın
Men dağlandım o yansın
Dost mennen ibret alsın
Sayağ olsun oynasan (KNB: 290)

Odı yarım
Ox atım odı yarım
Yad yerli men yabancı
Yıxılsın o diyarım (KNB: 291)

Qelem⁸⁷ sizden
Dil bizden qelem sizden
Qerelensin yad üzi⁸⁸
Göz kessin qelemizden (KNB: 296)

Xarab aya
Göz dikme xarab aya
Zalım köşkiv yıxılsın
Qoy dönsin xarabaya (KNB: 298)

Yazdıv ayı
Oxıdıv yazdıv ayı
Qırılsın eliv felek
Bax kime yazdıv ayı (KNB: 308)

Zalım beli bükilsin
Ev eşigi yıxılsın
Arzı’nı bezedeni
On burmağı tökilsin (AKH: 66)

Men Qamber’em dağ kimin
Titretirim yaprağ kimin
Arzı’mı bezedeni
Qere girsin zağ kimin (AKH: 67)

Yarı yardan
Doldir ver yarı yardan⁸⁹ 
Ax desin qan tüfirsin
Edeni yarı yardan (ITFHİ: 526)

Yaman yara
Yaman derd yaman yara 
Meni sennen edeni
Çıxardsın yaman yara (ITFHİ:526) Üzüm qere
Mey gögdü üzüm qere⁹⁰ 
Men sene xayin baxsam
Qoy olsın üzüm qere (ITFHİ: 519)

Azizim gediydi dağa
Parasın verdi yağa
Azizime qurban olsun
Her mahlede beş ağa (Çolakoğlu 2017: 138)

Kebab közüyle ağlar,
Sürme gözüyle ağlar
Çamur onun başına
Hırhız öziyle ağlar (Paşayev 1998: 66)
Dağ başına
Quş qonar dağ başına
Dostına yan baxanın
Yıxılsın dağ başına (KNB: 277)

Nergiley başı yansın
Dibinde daşı yansın
Seni mennen edeni
Üregi⁹¹ başı yansın (Bayat 2008: 692)

Yaradan bir
Xalıq bir yaradan bir
Avcı göziv kör olsın
Qurtulum yaradan bir (KNB: 305)

Yukarıdaki dörtlükte cinas söz sanatı dikkati çekmektedir. Sesleri aynı anlamları farklı “Yaradan” sözcüğü birinci ve ikinci dizede Hakk/Allah’tan bahsederken, son dizede ise vücut üzerinde ya da içinde oluşan herhangi bir yaradan bahsetmektedir.

3.1.3.7.2. Alkış/Dua Türündeki Hoyratlar

Aydın olsın
Ay çıxsın aydın olsun 
Gözü yara düşenin 
Gözleri aydın olsın (ITFHİ: 517)

Ay çıxti bedir Allah 
Can dosta nezir⁹² Allah
Ya canımı cana yetir 
Ya cana sabır Allah (ITFHİ: 517)
Ay çıxtı bedir bedir
Canim o dosta nezir 
Seleşirem seleşmez 
Bunın sebebi nedir (ITFHİ: 517)

Ay çıxtı minareden 
Ne geçipdi aradan 
Meni sene yetirsin
Arşi ferşi yaradan (ITFHİ: 517)

Almaya al olaydım 
Minaya dal olaydım 
Ala gözli yarımın 
Köskinde xal⁹³ olaydım (ITFHİ: 518)

Yar gözinnen
Al sürme yar gözinnen 
Adam devletten düşsün
Düşmesin yar gözinnen (ITFHİ: 526)

Ocağıv
Dayım yansın ocağıv
Tez evlen dünyaya gir 
Kör olmasın ocağıv (ITFHİ: 518)

Bir teline
Çal sazın bir teline
Mülkim varım qurbanıv
Zülfivin bir teline (ITFHİ: 518)

Bağ içinde adalar
Dostum doldır badalar 
Gelsin menim canıma 
Sene gelen qadalar (ITFHİ: 518)

Baxtı mene
Yan gözden baxti mene
Xudam bugün yazılsın
Bu qızın baxti mene (ITFHİ: 518)

Birde neler
Men gördüm birde neler
Çoxları haq saxlasın
Ölmesin bir deneler (ITFHİ: 518)

Seda geli
Çox zulümler yâda geli
Gelsin menim canıma
Dosta ne qada geli (ITFHİ: 519)

Üzü⁹⁴ güle
Baxaram üzü güle 
Xudam qısmet edeydi
Meni bir üzü güle (ITFHİ: 519)

Heseni⁹⁵
Haq saxlasın Hesen'i
Hesette geyvli⁹⁶ nar ister
Menim geyvlim he seni⁹⁷ (ITFHİ: 519)

Arxasınnan seleni⁹⁸
Rahmet qılsın öleni
Varisler mal bölende
Üst baş qana beleni⁹⁹ (DDH: 54)

Nem aldı
Gül qoncada nem aldı
Şehitlerim şad olsın
Türkmen yurtta nam aldı (KNB: 288)

Yaradan
Qanım coştı yaradan
Yar bugün yastan çıxsın
Haqqım aldı yaradan (KNB: 305)

Aş yedim dene dene
Ne deydim küstün gene
Kiji¹⁰⁰ köynek giyipsey
Umbarek¹⁰¹ olsun sene (Çolakoğlu 2017: 136)

IrkTrkmTü.’de anneler tarafından sadece kız çocukları için veya sadece erkek çocukları için söylenen, iyi dilekleri ifade eden maniler de vardır. Bu maniler de bütün olarak dua niteliği taşımaktadırlar:

Ağ baxt
Altun taxt
Qere xalayıq
Beyaz ekmekçi
Siyah köle, (KÇF: 18)

Şerr−i şeytannan
Qurru bühtennen
Hayâsız arvattan
At şerinnen
Ot şerinnen
ꜥarz ve ꜥasman şerinnen
yıxılmış duvardan
qudurmuş köpekten
bekliyesen, saxlıyasan
oğlumu ey Allah’ım (KÇF: 18).

3.1.3.7.3. Hem Alkış/Dua Hem Kargış/Beddua Bildiren Hoyratlar

Irak Türkmen Türkçesinde hoyrat yapısında olan kalıp sözlerde, dualar ve beddualar aynı dörtlük içinde yer alabilmektedirler. Tıpkı aşağıdaki örnekte olduğu gibi. Ancak hoyratlar üzerine yapılacak daha derinlemesine bir tarama ile bunların sayısının arttırılmasına ihtiyaç vardır:
Qurban olam oğlana
Oğlan sedef bağlana
Yeddi qız qurban olsun
Bir keçele oğlana (Çolakoğlu 2017: 128)

SONUÇ

Günümüzdeki çalışma ve değerlendirmelerle birlikte, yapılarındaki farklılıklardan da yola çıkılarak, bir dil içerisinde deyim ve atasözlerinden ayrı ele alınmaları gerektiği düşünülen kalıp sözler, içlerinde son derece kültürel ve hatta kullanan kişinin dünya görüşünü sergileyen ifadeler barındırmaktadırlar. Kalıp sözler, günlük hayatta bir olay karşısında ilk akla gelen duyguları ve hisleri ifade eden kısa ve anlaşılır sözlerdir. Bu sözler iletişimde kullanıldıklarında bir olayı veya durumu kesin anlatımlarla anlatan ve uzun uzun anlatmaya gerek kalmadan az sözle çok şey ifade etmenin göstergeleridir. Bu özelliklerinden dolayı da zaman zaman atasözü ve deyimlerle karıştırılmışlardır.
Kalıp sözler her dilde mevcuttur ve her toplum onları kendine özgü bir şekilde kullanır. Onlar, bir durum veya bir olay karşısında, günlük hayatta selamlaşma, vedalaşma, doğum, düğün, hastalık, ölüm vb. gibi durumlarda insanların duygularını dile getirmelerine yardımcı olan kısa sözlerdir. Ayrıca alışıla gelmiş kalıp sözler de vardır. Örneğin sabahları veya geceleri birbirimize “günaydın”, “iyi geceler” dememiz gibi. Kalıp sözlerin insanlar arasındaki ilişkileri düzenleme ve ait oldukları kültürü tanıtma işlevleri ile de yabancılara dil öğretiminde kullanılması gereken önemli bir unsur oldukları düşünülmektedir.
Irak Türkmen Türkçesinde kalıp sözler, genellikle atasözleri ve deyimlerle karıştırılmış, aynı sınıflandırma içerisine alınmışlardır. Kalıp sözlerin diğer kalıplaşmış dil birliklerinden ayırt edilmesi, üzerinde çalışılması gereken bir konudur. Tezimizde bunu yapmaya gayret ettik. Çünkü bugüne kadar Irak Türkmen Türkçesinde kalıp sözleri diğer kalıplaşmış dil birliklerinden ayrı bir sınıflandırma içerisinde başlı başına ele almış bir çalışma bulunmamaktadır.
Irak Türkmen Türkçesindeki kalıp sözlerin araştırıldığı bu çalışmada ortaya çıkan kalıp sözler anlam, yapı ve halk inançlarıyla bağlantılı kalıp sözler olarak ele alınıp incelenmiştir.
Irak Türkmen Türkçesindeki kalıp sözler anlam ve tür bakımından incelendiğinde bunların en büyük bölümünü bedduaların (390) sonra duaların (243), yeminlerin (141) ve günlük hayatta kullanılan (124) kalıp sözlerin oluşturduğu görülmüştür.
“Neden Irak Türkmen Türkçesindeki kalıp sözler içinde beddualar çoğunluktadır?” diye düşünülecek olunursa bunun sebebi tarihsel olaylarda aranmalıdır. Bedduaların büyük bir kısmı tarihte yaşananlara bağlı olarak Irak Türkmenlerinin hafızasında, dilinde, günlük hayatında yer etmiştir. Örneğin aşağıdaki beddua tarihsel bir incelemeye muhtaçtır:
Üregive Tatar oxı vursın “Yüreğine Tatar oku vursun” (Hamdi 1970: 37)
Üregive Tatar xanı vursın “Yüreğine Tatar hanı vursun” (ITFHİ: 524)
Her türlü zulme, baskıya, hapishanelerden idam cezalarına, kültürel soykırımdan katliamlara kadar her bedeli canıyla, kanıyla ödemiş olan Irak Türkmenlerinin dilinde bu yaşanmışlıkların izlerini taşıyan beddualar yer etmiştir. Örneğin bu çalışmada “2.2. Kültürel Bakımdan Irak Türkmen Türkçesinde Kalıp Sözler” bölümünde açıklanan aşağıdaki beddua gibi:
Seni soğancı Ehmed”in tükanı öğinde görrem, inşallah “Seni soğancı Ahmet’in dükkânı önünde görürüm inşallah” (ITİ: 247)

Mehmet Aça, “Toplumlaşma ve Toplumsallaşma Eşiğinde Kültür” başlıklı yazısında kültürün simgelere dayalı olmasına, simgelerin ise genellikle dille ilintili olmasına dikkati çeker (2019: 4). Soğancı Ahmet örneğinde görüldüğü gibi geçmişte Ahmet’in dükkânı önünde kurulan dar ağacı sebebiyle Irak Türkmen toplumunda artık o dükkân simge haline gelmiş, ölümle bağdaşmış ve yukarıdaki gibi kullanılarak bir beddua halinde dildeki yerini almıştır. Günümüzde ne dükkân, ne de soğancı Ahmet kalmasa da bu tarihî geçmiş bedduada yaşamaktadır.

Irak Türkmen Türkçesinde kalıp sözlerin çoğunluğunu oluşturan bedduaların çeşitliliği de dikkat çekicidir. Feleğe/dünyaya, düşmana, kâfire, şeytana, avcıya ve daha pek çok tanıdık insanlara beddua edilebilmektedir:
Yaradan bir
Xalıq bir yaradan bir