T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

Pedagogik texnologiya turlari
Pedagogik tex­
nologiya turi
Maqsadi
Mohiyati
Mexanizmi
Muammoli
o ‘qitish
Talabalarning 
bilish faolligi 
hamda ijodiy 
mustaqilligini 
oshirish
Talabalarga 
ularda bilimlarni 
o ‘zlashtirish 
borasidagi faol- 
likni yuzaga kel- 
tirishga 
xizmat 
qiluvchi masala- 
larni 
maqsadga 
muvofiq, ketma- 
ket berib borish
Tadqiqotchilik 
uslublari, bilish 
faoliyati ga 
yo‘naltirilgan 
masalalarni 
yechish
Mujassamlashti 
rilgan ta ’lim
Shaxsning his 
qilish xususi- 
yatlariga mak- 
simal darajada 
yaqinlashtiril- 
gan ta ’lim ja ­
rayoni 
tuzil- 
masini 
yaratish
M ashg‘ulotlarni 
bloklarga 
biriktirish 
hisobiga fanlarni 
chuqur
o ‘zlashtirishga
erishish
Talabalar 
ish 
qobiliyati 
dinamikasini 
hisobga
oluvchi ta ’lim 
uslublari
Modul ta’limi
T a’lim 
maz- 
munini shaxs­
ning 
indivi­
dual 
ehtiyoj- 
lari va uning' 
bazaviy 
tay­
yorgarligi da- 
rajasida muvo- 
fiqlashtirish
Talabalarning 
individual o ‘quv 
dasturi 
asosida 
mustaqil 
ishlashlari
Muammoli
yondashuvni
amalga
oshirishning
individual
maromi
38

---

Rivojlantiruv- 
chi ta’lim
Shaxs 
va 
uning qobili- 
yatlarini rivoj­
lantirish
0 ‘quv 
jarayo­
nini 
shaxsning 
ichki imkoniyat­
lari 
va 
ularni 
ro‘yobga chiqa- 
rishga yo‘nalti- 
rish
Talabalar 
faoliyatini turli 
sohalarga 
yo‘naltirish
Differensial- 
lashgan ta’lim
Talabalarning 
layoqati, qizi- 
qish va qobi- 
liyatlarini 
aniqlash 
uchun 
qulay 
sharoitlarni 
yaratish
Turli 
o ‘zlash- 
tirish 
darajalari 
bo‘yicha 
maj- 
buriy 
me'yor 
(standart) 
dan 
kam bo‘lmagan 
hajmdagi dastur 
materialini 
o ‘zlashtirish
Individual 
ta’lim uslublari
Faol o ‘qitish 
(majmuaviy 
ta’lim)
Talabalar
faolligini
yuzaga
keltirish
Bo‘lajak kasbiy
faoliyatning
predmetli 
va
ijtimoiy
mazmunini
modellashtirish
Faol 
o ‘qitish 
uslublari
0 ‘yin
texnologiyalari
Bilim, ko‘nik- 
ma va malaka- 
larni o ‘zlash- 
tirishning 
shaxsiy faoli- 
yat 
tavsifida 
boMishini 
ta’minlash
0 ‘quv 
axboro- 
tini qayta ishlash 
va o ‘zlashtirish- 
ga yo‘naltirilgan 
mustaqil 
bilish 
faoliyati
Talabalarni 
ijodiy faoliyat- 
ga jalb etish- 
ning o ‘yin us­
lublari
Shunday 
qilib, 
avvaldan 
loyihalashtirilgan 
ta ’lim-tarbiya 
jarayonining pedagogik texnologiyasi o ‘zida uslublar tizimi, ta’lim 
uslubiy usullari, maqsad, vositalari, o ‘qituvchi va talabalarning 
birgalikda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalarga 
erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi.
39

---

II-qism. Pedagogik texnologiyalam i q o‘llash uslub va
vositalari
Pedagogik texnologiyani amalga oshirishda ta’lim mazmuniga 
tayangan holda ma’lum uslub va vositalari qoMlaniladi.
Pedagogik texnologiya uslublarining qo‘llanilishi quyidagi 
omillar:
0 ‘qitishning faol uslublari;
Pedagogik texnika va pedagogik ishlab chiqarish asoslari;
Ta’lim jarayonini individuallashtirish;
Ilg‘or pedagogik tizimlarni loyihalash;
T a’lim jarayonining samaradorligini oshirish;
Modulli ta’lim texnologiyalari;
Pedagogikada innovatsion jarayonlar;
Pedagogik mehnatni tashkil etishning ilmiy asoslari;
Pedagogik test va standartlar;
0 ‘quvchilar va o ‘quv muassasalari reytingi (shuningdek, o ‘quv 
rejalari va dasturlari);
Ishbilarmonlik o ‘yinlari;
0 ‘yin texnikasi va madaniyati uslublariga bog‘liq.
Pedagogik ensiklopediyada izohlanishicha,
T a’lim uslubi
0 ‘qituvchi va talabaning ta’lim m azm unini o ‘zlashtrishga
qaratilgan o ‘zaro aloqador, m a’lum ketm a-ketlikdagi faoliyati
tizim idir.
U larning o ‘ziga xos belgilari quyidagilardir:
M aqsad, o ‘quv jarayoni su b ’ektining o ‘quv m aterialini
o ‘zlashtirish usullari va shakllari.
T a’limning faol uslublariga xos ilk belgilar XVI asrlarda 
namoyon bo‘lgan. Buyuk gumanistlar F.Rable, M.Manten, F.Bekonlar 
bilimlarni tayyor holda uzatilgan m a’lumotlar asosida emas, balki
A m aliy tajriba, munozara
orqali mustaqil o ‘zlashtirishni tavsiya etganlar.
40

---

Keyinchalik ta’lim uslublari Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalotstsi,
F.A.Disterveg, Dj.Dyui, K.D.Ushinskiy, P.F.Kaerovlar tomonidan 
rivojlantirilgan. Ular didaktikada ilg‘or, ya’ni,
B ilim larni m ustaqil ravishda o ‘zlashtirish
g‘oyasini ilmiy jihatdan asoslaganlar.
P.P.Blonskiy, 
S.T.Shatskiy, 
P.M.Kerjentsev, 
A.K.Gastov, 
M.M.Rubinshteyn va boshqalar esa ta’limning sust uslublarini inkor 
etib, ta’lim jarayonida faol uslublar
T adqiqotchilik, am aliy, laboratoriya, evristik hamda mantiqiy
uslublar
kabilarni qoMlashga da’vat etishgan.
T a’lim jarayonida faol uslublarni qo'llash g‘oyasi XIV asrda 
ilmiy asoslangan bo‘lsada, u 1950 yillardagina
“uzluksiz ta’lim ”
tushunchasining qoMlanilishi bilan o‘zining amaliy ifodasiga ega 
boTdi.
Bugungi kunda innovatsiyalardan
M uam m oli va axborotli m a’ruza, vizual o ‘qitish (ikki nafar
turli fan o ‘qituvchilar m uayyan ketm a-ketlikda bir mavzu
bo‘yicha 
darslarni 
tashkil 
etadilar) 
hamda 
matbuot
konferensiyalaridan
foydalanish tajribasi asosida ish ko‘rilmoqda.
Faol ta’lim uslublarining tadqiqotchilari (I.D.Zverev, M.I.Max- 
mutov, Yu.K.Babanski) ta’lim uslublarini quyidagi uch guruhga 
ajratadilar:
T a ’lim uslublarining guruhlari:
O g‘zaki uslublar;
K o‘rgazmali uslublar;
Am aliy uslublar.
T a’lim uslublari uslublardan tarkib topadi. Ayni vaqtda 
pedagogikada quyidagi faol uslub va uslublar qo‘llanilmoqda:
41

---

Mikrota’lim (o ‘quv materiali bo‘limlarining kichik qismlarini 
m a’lum ketma-ketlik ishlab chiqarishga tatbiq etish). Mazkur ta’lim 
tarafdorlari ko‘p qirralilikni dars kirish qismining muhim elementi 
sifatida tavsiya etadilar.
T a’limning modul texnologiyasi (bayonning didaktik birligi va 
test). Didaktik birlikka qo‘shish, ko‘paytirish, konspektlashtirish, sa’na 
va so‘z!arni esda saqlab qolish uslublari, test o ‘tkazish, optimallashti- 
rish va boshqalar kiradi.
Mavzular mazmuniga muvofiq bilimlarni majmualash (birinchi 
dars - axborotli, ikkini dars - muammoli, uchinchi dars - ama'liy, 
to ‘rtinchi dars - mustahkamlash (test o ‘tkazish tarzida).
Ilg‘or vositalar yordamida o ‘quv matnlarini qismlarga boMib 
(muayyan ketma-ketlikda, uzluksiz) o‘rganish.
Jshbilarmonlik o ‘yinlari (masalan, “labirint”, “Muammolar 
maydoni” va boshqalar)ni qo‘llash.