T arbi yad a pedagogik texnologiyalar

M uam m oli vaziyat. 
Uslubiyat to ‘g‘ri tamoyillarga asoslangan- 
dagina eng qisqa yo‘l bilan maqsadga olib boradi. Pedagogik jarayon- 
ning avvalo uslubiy qonuniyatlarini ifodalaydigan bir qator tamoyillar 
borki, xuddi shuning uchun ham ta’lim vazifalarini bajarishda ular eng 
muhim sanaladi. Bular onglilik va faollik, ko‘rgazmalilik va 
individuallashtirish tamoyillaridir.
Umuman, 
talabalarning fikrlash qobiliyatlarini 
o ‘stirishga 
bag‘ishlangan seminar quyidagi bosqichlarni o ‘z ichiga oladi:
- 0 ‘quv muammosini yechish bo‘yicha ijodiy faoliyatda faol 
ishtirok etish uchun zarur bo'lgan bilimlarni yuzaga chiqarish;
-M uammoga kirishish va uni ifodalash;
-Talabalarning avval egallagan bilimlari negizida muammoni 
yechishga urinishni tashkil etish;
-Muammoni 
yechish 
bo‘yicha talabalarning keng 
ijodiy 
faoliyatini tashkil etish (muammoni va muammoli savolni qo‘yish, 
muammoli savolga javob topishni tashkil etish, oraliq va yakuniy 
xulosalarni ifodalash);
-M ashg‘ulotga yakun yasash.
Muammoli o ‘qitish sharoitidagi o ‘quv jarayonining mustahkam 
asosi talabalarni mustaqil fikrlashga muntazam tayyorlash, shaxsiy 
fazilat sifatida ulardagi baholanadigan mustaqillikni shakllantirish va 
rivojlantirish hisoblanadi. Bu o ‘qitishdagi mustaqil ishning alohida 
muhim ahamiyati uni o ‘quv yurti pedagogik tizimi markaziga 
qo‘yilishining qonuniyligi, uning o ‘z tizimi boMishi zaruriyatini 
tashkil etish demakdir. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, bu masala 
hanuzgacha amaliyotda to ‘la hal qilingan emas.
62

---

Amaliy mashg‘ulotlar bir necha bosqichda o ‘tkaziladi. Birinchi 
bosqichda 
bilimlar 
nazorat 
qilinadi, 
ularning 
mavjudligi 
mashg'ulotlarda ishlab chiqiladi-gan vazifalarning yechilish uslubini 
tushunishga yordam beradi. 0 ‘qituvchi bilimlar o ‘zlashtirilishining 
nftzoratini o ‘tkazib bo‘lgach, talabalarni muayyan toifadagi vazifalarni 
yechish uslubi bilan tanishtiradi. Bu jarayonda o ‘qitUVchi uslubiyati 
tafkibiga kiradigan barcha harakatlarni talabalarga tushuntirishi lozim.
Shunday qilib, algoritmik tipdagi amaliy mashg‘ulotlarni 
o'tkazish quyidagi bosqichlarni ko‘zdatutadi:
- muayyan toifadagi vazifalarni yechish uslubini tushunib 
olishga yordam beradigan bilimlar o ‘zlashtirilishini nazorat qilish;
- 
o ‘zlashtirilish 
ob’yekti 
bo'lgan 
vazifalarning yechilish 
uslubiyati bilan t&nishish;
- aniq vazifa materiallari asosida o ‘rganilgan uslubiyatga 
mtivofiq ravishda talabalarning individual faoliyatni tashkil etish;
- tipik qiyinchiliklar va ufarni yengish yoMlarini guruh boMib 
miihokama qilishni tashkil etishning talabalar tomonidan bajarilib 
bOrishi va natijalarini tahlil qilish, kelgusida egallanishi mumkin 
boMgan malakalarni takomillashtirish bo‘yicha vazifa qo‘yish.
Muammoli tipdagi amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish quyidagi 
bosqichlarni o ‘z ichiga oladi:
- muayyan toifadagi vazifalarning yechish uslubiyatini ishlab 
chiqish uchun zarur boMgan bilimlarning talabalar tomonidan 
o ‘zlashtirilishini nazorat qilish;
- yechish uslubiyatini ishlab chiqishni ko‘zda tutgan yangi 
vazifalarni qo‘yish;
- qo‘yilgan vazifaning yechish uslubiyatini ishlab chiqishga 
qaratilgan talabalarning fikrlashga urinishlarini tashkil etish;
- talabalar ishlarining natijalarini tahlil qilish, uslubiyatni ishlab 
chiqish jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni guruh boMib 
muhokama qilish, uning sabablari va uni yengish usullarini aniqlash.
Muammoli o ‘qitishda pedagogik faoliyatning xususiyatlari 
o ‘quv axborot mazmunini muammoli vazifalar va muammoli vaziyat- 
larga ko‘chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan iborat 
boMadi.
Ijodiy o ‘quv faoliyati muammoli o ‘qitishning asosiy qoidasini 
saqlagan holda - m a’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu 
harakatlarni bilish jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga 
ttlshirish bilan bostiqariladi.
63

---

Muammoli o ‘qitishdan foydalangan holdagina talabalarda o ‘quv 
muammolari va kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihati- 
dan yondashuvni tarbiyalash, mustaqil bilish malakasi va uslublarini 
shakllantirish mumkin. Muammoli o ‘qitishni qoMlash, bilishni, 
o ‘zlashtirishni tushunishni shakllantirishga yordam beradi, pedagogik 
ijod va kasbiy mahoratni rivojlantirishga psixologik va kasbiy 
tayyorligini shakllantiradi.
Muammoli vaziyatni yaratish uchun talabalarga ikki nazariy 
qoida taklif etiladi: bu xalq ta’limini bashorat qilish va xalq ta ’limi 
maqsadi. Ularga bu muammolardan birini tanlash yoki muammoli 
vaziyat aniqlab berishi lozim bo‘lgan o‘zlarining yangi nazariy 
qoidani tuzish taklif etiladi.
Keyingi bosqichda tanlangan vazifani muhokama qilish tashkil 
etiladi, uning hal qilinish jarayoni kuzatiladi, axborot tahlil qilinadi, 
tanlangan echimning to ‘g ‘riligi tekshirib ko‘riladi. Undan so‘ng yangi 
nazariy nuqtai nazarni tuzishga o ‘tiladi.
Muammoli leksiya talabalarning faqat tinglovchi emas, balki 
faol ishtirokchi bo‘lishini taqozo qiladi. U ilmiy tafakkur uslubini 
rivojlantiradi. Muammoli vazifalar o ‘zida operatsion-prosessual tar- 
kiblarni birlashtiradi. Ular axborot mazmunini yangilash va yangi 
bilimlar olish orqali tahlilga, tushunish va izohlashga, o‘rganilayotgan 
ilmiy muammolarni nazariy jihatdan fikrlashga diqqatni jalb qiladi. 
Muammoli leksiya davomida talabalarda mavjud bo‘lgan bilimlardan 
foydalaniladi, 
ularni 
yangi 
axborot 
bilan 
bog‘liq 
ravishda 
yangilanishini amalga oshiradi.
Muammoli leksiya bilish faoliyatini samarali boshqarishni 
ta’minlaydi.
Shunday qilib, muammoli o ‘qitish o ‘quv jarayonini tashkil 
etishning shunday shakliki, unda o ‘qituvchi boshchiligida muammoli 
vaziyat va bu vaziyatning yechishdagi talabalarning samarali mustaqil 
faoliyati yuzaga keltiriladi.
Muammoli o ‘qitishni tashkil etish natijasida talabalarda kasbiy 
bilim, malaka va ko‘nikmalar hamda fikrlash qobiliyatlarini 
o ‘stirishning ijodiy imkoniyatlari yuzaga keladi.