|
Konchilik sanoatining asosiy ishlab chikarish fondlari, ularning iqtisodiy mazmuni va kengaytirilgan takror ishlab chikarishdagi axamiyati
Konchilik sanoati korxonalarining asosiy ishlab chikarish fondlari tarkibiga ekskavatorlar, loy surgichlar, burgilash stanoklari va kurilmalari va konveyerlar, mexanizatsiyalashgan kazish komplekslari, kazish va laxm utuvchi kombaynlar,yuklovchi mexanizmlar,transport vositalari,kutarma mashinalar va boshka asbob uskunalar, shuningdek shaxta stvollari, kuduklar, er osti va usti kapital kon laxmlari,binolar va xokazolar kiradi.
Konchilik sanoatining tarmoklarida foydali kazilmalarni kazib chikarish,tashish,ularni boyitish uchun xizmat kiladigan asosiy ishlab chikarish fondlaridan tashkari noishlab chikarish fondlari xam mavjud. Ishlab chikarish jarayonida bevosita katnashadigan yoki uning amalga oshishi uchun yaxshi sharoit yaratib beruvchi mexnat vositalariga ishlab chikarish asosiy fondlari deyiladi.Ishlab chikarishda katnashmaydigan mexnat vositalariga noishlab chikarish asosiy fondlari deyiladi. Ularga turar joy binolari,klublar,bolalar bogchalari, maktabgacha muassasalar, maktablar,soglikni saklash ob’ektlari va boshkalar kiradi.
Konchilik korxonalariga karashli ishlab chikarish va noishlab chikarish fondlari shu korxonalarning asosiy fondlarini xosil kiladi.
Xozirgi vaktda Respublikamizning xalk xujaligida ishlab turgan asosiy fondlarni 100% deb karasak, shundan ishlab chikarish fondlarining ulushi 68 % ni va noishlab chikarish fondlarini ulushi esa 32% ni tashkil kiladi.
Konchilik sanoatida noishlab chikarish asosiy fondlarinng korxonalar asosiy fondlari summasidagi salmogi xam ancha katta.Ruda kazib chikaruvchi korxonalarda 16-19%,kumir kazib chikaruvchi korxonalarda esa 30 % ni tashkil etadi.Noishlab chikarish fondlarining muttasil usib borishi -jamiyatning moddiy va madaniy turmush darajasi oshishining eng muxim kursatkichlaridan biridir.
Konchilik sanoati asosiy fondlarning tasnifi va ularning uziga xos xususiyatlari
Ishlab chikarish asosiy fondlarining yangilanish va takomillashuviga sanoat korxonalarini kurish,rekonstruktsiya kilish va kengaytirishda yangi asosiy fondlarni yanada yukorirok texnik darajada yaratish yuli bilan,shuningdek ishlab turgan korxonalarning sanoat uskunalarini modernizatsiyalash va emirilgan xamda ma’naviy eskirgan ishlab chikarish fondlarini yangilash asosida erishiladi.
Ishlab chikarish jarayonida turli mexnat vositalari turlicha rol uynaydi. Kengaytirilgan ishlab chikarishni rejalashtirish, amortizatsiya jamgarmalarini xisobga olish va ularni aniklash uchun asosiy ishlab chikarish fondlari tur va guruxlarga bulinadi.
Asosiy fondlar ishlab chikarish jarayoniga nisbatan kuyidagi turlarga bulinadi:
1.Egalik buyicha: faoliyatdagi,xarakatsiz,konservatsiya kilingan,
2.Foydalanish buyicha:faoliyatdagi,xarakatsiz,konservatsiya kilingan, ijaraga berilgan va rezervdagi fondlar.
3.Ishlab chikarishda katnashishi buyicha: ishlab chikarishda bevosita katnashuvchi (sanoat ishlab chikarish) asosiy fondlar va ishlab chikarish da katnashmaydigan (nosanoat) asosiy fondlar.
4.Sanoatda kabul kilingan yagona tasnif buyicha asosiy fondlar
kuyidagi guruxlarga bulinadi:
1.Binolar-kurilish ob’ektlari texnologik jarayonlarning maromli utishini ta’minlaydi.Bu guruxga: tsexlarning ishlab chikarish binolari, ma’muriy maishiy kombinatlarning binolari,boyitish fabrikalari, elektr podstantsiyalari, depolar, xamda yordamchi tsexlarning binolari kiradi.
2. Inshootlar-mexnat buyumini uzgartirish bilan boglik bulmagan texnik vazifalarni bajarishga muljallangan muxandislik ob’ektlari.
3.Uzatish kurilmalari-bu kurilmalar yordamida elektr,issiklik va mexanik energiya,shuningdek,turli moddalarni bir ob’ektdan boshkasiga uzatiladi.
4.Mashina va uskunalar: kuch mashinalari va uskunalar;ish mashinalari va uskunalar;ulchov va boshkarish asboblari va kurilmalari xamda laboratoriya uskunalari;xisoblash texnikasi va boshka mashina xamda uskunalar.
5.Transporit vositalaridan ishlab chikarishning ayrim buginlari urtasidagi alokalarni amalga oshirishda foydalaniladi. Ulardan korxonalar ichida xamda ulardan tashkarida odam va yuklarni tashishda foydalaniladi. Bu guruxga elektrovozlar, vagonlar, avtomobillar, traktorlar, tyagachlar, avtokaralar, elektrokaralar va xokozalar kiradi.
6.Barcha turdagi asboblar- mexanizatsiyalashtirilgan va mexanizatsiyalashtirilmagan asboblar:mexnat buyumlariga ishlov berishga muljallangan mexnat kurollari va moslamalari kiradi.
7.Ishlab chikarishga oid jarayonlarni ta’minlash,suyuk va sochiluvchan moddalarni saklash;mexnat muxofazasini ta’minlashga muljallangan inventar va asboblar asosiy fondlarning "Ishlab chikarish inventarlari va asboblari" guruxini tashkil kiladi.Bular ish stollari,verstaklar, chanlar,mashinalarni urash tusiklari shkaflar,stallajlar,inventar idishlari va boshkalar.
8.Xujalik inventari-idora buyumlari, veshilkalar, garderoblar, stollar, shkaflar, yozuv mashinalari,xujjatlarni kupaytiruv apparatlari, ut uchirish buyumlari.
9.Boshka asosiy fondlarga kutubxona fondlari.
Asosiy fondlarning tasnifi doimiy emas va u vakt utishi bilan uzgarishi mumkin.
Asosiy ishlab chikarish fondlari konchilik korxonasining ishlab chikarish jarayonida bajaradigan roliga karab faol va nofaol asosiy fondlarga bulinadi.
Faol asosiy ishlab chikarish fondlari mexnat buyumining tayyor maxsulotga aylanishida bevosita katnashadi.Konchilik sanoatida bu fondlarga mashinalar va uskunalar,transport vositalari, instrumentlar,ulchov va boshkaruv asboblari kiradi.Ular foydali kazilmalarni kazib chikarishda bevosita ishtirok etadilar.
Asosiy ishlab chikarish fondlarining nofaol kismi foydali kazilmalarni kazib chikarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, lekin ishlab chikarish jarayonining me’yorda olib borish uchun shart-sharoit yaratib beradi (inshootlar,binolar va xokazolar).
Do'stlaringiz bilan baham: |
