«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Asosiy ishlab chikarish fondlarining strukturasi
Asosiy ishlab chikarish fondlarining strukturasi deb uni tashkil etuvchi xar bir guruxning,ular umumiy qiymatidagi foizlarda ulchanadigan nisbatiga aytiladi.Asosiy fondlarning strukturasi faol kismning ulushi nofaol kismiga nisbatan oshib borsa,bu asosiy fondlar strukturasining yaxshilanib borishini kursatadi.
O`zbekiston sanoatida asosiy fondlarning faol va nofaol kismlarining salmogi tarmoklar buyicha turlichadir.
Asosiy fondlar strukturasi kup omillarga boglik bulib, ulardan muximlari sanoat tarmoklarining ishlab chikarishga oid xususiyatlaridir.
O`zbekistonning ogir sanoatida asosiy fondlarning faol kismi ulushi 57,4% bulgan xolda,yokilgi sanoatida bu ulush 43,2% kurilish materiallari sanoatida 42,8% ni,metallurgiya sanoati majmuida 51,0% ni tashkil kiladi.
Konchilik sanoati tarmoklari buyicha asosiy ishlab chikarish fondlarining taxminiy strukturasi jadvalda berilgan.
Shaxta va karerlar ishlab chikarish asosiy fondlarining taxminiy strukturasi, %
Asosiy fondlar ayrim turlarning salmogi, jamiga nisbatan foizlarda

Sanoat tarmoklari	bi-nolar	inshootlar	uzatish mashi nalari	kuch ma shi nalari	ish mashina lari, mexanizm va appa rat lar	ulchov asboblari kurilmalari va labo rato riya usku nala ri	trans port vosi talari	instru ment lar inven tar va boshka asosiy fond-lar
Kumir sanoati:
shaxtalarda	12,6	65, 5	2, 4	4, 2	13, 7	0, 6	0, 3	0, 7
karerlarda	7, 9	41, 6	3, 1	1, 6	37, 0	0, 2	8, 2	0, 4
Temir ruda sanoati:
shaxtalarda	12, 0	68, 9	2, 4	1, 8	12, 8	0, 2	1, 7	0, 2
karerlarda	2, 9	66, 8	1, 6	0, 7	26, 2	0, 1	1, 6	0, 1
Rangli metallurgiya:
shaxtalar	12, 0	46, 0	11, 0	6, 0	21, 0	0, 5	3, 0	0, 5
karerlarda	3, 0	53, 0	1, 5	2, 0	27.,0	0, 2	13, 0	0, 3

Konchilik sanoati tarmoklari uchun asosiy fondlarning "kuch mashinalari va uskunalari","ish mashinalari","mexanizm va apparatlar", "Transport mashinalari" va "instrumentlar" guruxlariga tegishli faol kismining salmogi nisbatan yukori emasligi bilan ta’riflanadi.

Asosiy fondlarning faol kismining salmogi kumir sanoati shaxtalarida 19,5 %ni,karerlardv esa 47,4% ni tashkil etadi.
Temir rudasi kazib chikarish shaxtalarida bu rakam 16,7%ni, karerlarda esa 28,7 %ni tashkil etadi. Rangli metallurgiyada bu kursatkichlar shaxtalar uchun 31 va karerlar uchun 42,5 % ga tengdir.
Asosiy fondlar strukturasini yanada yaxshilash (uning faol kismini (oshirish) ochik usulda kazib chikarish kulamni kengaytirish,shaxta va rudniklarda kon ishlari kontsentratsiyasini oshirish,ishlab chikarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, kurilish-montaj ishlarining tannarxini pasaytirish natijasida asosiy fondlarning nofaol kismiga sarflanadigan kapital kuyilmalar ulushini kamaytirish bilan boglikdir.


MAVZU BUYIChA NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Maxsulot ishlab chikarishda ishlab chikarish fondlarining axamiyati.
   
2. 
   Ishlab chikarish fondlarining iqtisodiy moxiyati va ularning tasnifini tushuntirib bering.
   
3. 
   Konchilik sanoatining asosiy ishlab chikarish fondlari va kengaytirilgan ishlab chikarishda ularning axamiyati nimadanligini tushintirib bering.
   
4. 
   Konchilik sanoatining asosiy ishlab chikarish fondlarini tuzilishi va ularning uziga xos xususiyatlari nimalarda namoyon buladi.
   
5. 
   Asosiy ishlab chikarish fondlarni strukturasini kanday kilib yaxshilash yullarini bilasiz.
   

Ma’ruza 4. Asosiy ishlab chiQarish fondlarini xisobga olish va baxolash
Asosiy ishlab chikarish fondlarining emirilishi va amortizatsiyasi
Asosiy fondlarni saklanish va ulardan foydalanish samaradorligi darajasini nazorat kilish uchun konchilik korxonalariga tegishli barcha asosiy fondlar pul va natural xisobga olish asosan uchastkalar, tsexlar va korxonalar buyicha ishlab chikarish dasturini tuzish va ularning ish natijalarini taxlil kilish uchun zarurdir.Asosiy fondlarning pul shakli asosiy fondlar umumiy qiymatini aniklash, amortizatsiya ajratmalar mikdorini va kayta tiklash uchun kerakli mablaglarni aniklash uchun zarur.
Asosiy fondlarning pul xisobidagi qiymati asosiy mablaglar deb yuritiladi.Asosiy fondlarning uzok vaktgacha asta-sekin emirilib xizmat kilishi ma’lum.Bu vakt davomida asosiy fondlarni takror ishlab chikarish sharoitlari xam uzgaradi.Bu xol asosiy fondlarni pul bilan baxolashning maxsus usullaridan foydalanish zaruratini keltirib chikaradi.
Konchilik sanoatida: a)dastlabki qiymat buyicha ;b) kayta koldik qiymat buyicha asosiy fondlarni xisobga olish va baxolash usullari keng tarkalgandir.
Dastlabki qiymat buyicha asosiy fondlarni baxolash va xisobga olish sotib olingan mexnat vositalarini yoki kurilishning mablag sarflangan davrdagi baxoda aniklangan qiymatini kursatadi.
Fondlarning dastlabki qiymati kuyidagi formula buyicha aniklash mumkin.
Fd  Xo  Xt  Xk
bunda: Xo- uskunalarning ,ular sotib olingan yildagi baxolari,
Xt- transport xarajatlari,
Xk- kurilish va montaj ishlarining kitsmati.
Asosiy fondlarni dastlabki qiymati ba’zi kamchiliklarga ega.
Gap shundaki,mashina va uskunalar narxi,shuningdek,kurilish qiymatlari vakt utishi bilan uzgaradi.Shuning uchun asosiy fondlarning qiymati ularni sotib olingan yoki barpo etilgan vaktiga kura bir-biridan sezilarli darajada farklanuvchi baxolarda belgilanadi va bu xol asosiy fondlar dinamikasi xakida,ularning sifati va emirilishi darajasi xakida xakikiy tushunchaga ega bulish imkonini bermaydi.
Baxo omilining buzib kursatuvchi ta’sirini yukotish uchun asosiy fondlarni ularning xozirgi vaktda kayta tiklash qiymati bilan baxolashdan foydalaniladi.
Asosiy fondlarning dastlabki va kayta tiklash qiymati buyicha baxolash ikki kurinishda,ya’ni tula va koldik qiymat buyicha bulish mumkin.
Tula qiymat shu asosiy fondlarni ishlashi natijasida ularning tayyor maxsulotga utkazgan qiymati kismini xisobga olmaydi.
Qoldik qiymat esa,asosiy fondlar dastlabki yoki kayta tiklanish qiymati bilan uning emirilgan kismi qiymatining ayirmasiga tengdir:

bunda: Kk- asosiy fondlarning koldik qiymati;
Fd- asosiy fondlarning dastlabki qiymati;
Na- amortizatsiya ajratmalar me’eri,bir yilda %;
T- asosiy fondlardan foydalanish vakti,yillar.