«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Tannarxni tashkil kiluvchi xarajatlar tasnifi
Maxsulot ishlab chikarish (foydali kazilmani kazib chikarishga) sarflangan barcha xarajatlar maxsulot tannarxini tashkil kiladi va iqtisodiy unsurlar, xarajat moddalari xamda ishlab chikarish jarayonlari buyicha guruxlashtiriladi.
Xarajatlarning xar bir unsuri (ish xaki, materiallar, elektr-energiya, yokilgi va boshkalar) kaerda va kanday ish jarayonlariga (kazib chikarish, tashish, shamollatish) sarf kilinganliklaridan kat’iy nazar sifat jixatidan bir xil bulgan xarajatlardan tashkil topadi.
Foydali kazilmalarni kazib chikarish va kayta ishlash (boyitish) tannarxini aniklash jarayoni kalkulyatsiyalash deb ataladi. Maxsulot turlari (ish turlari) buyicha kalkulyatsiyalashda xarajatlarni tugri taksimlash uchun ularni tannarxga bevosita va bilvosita ta’sir etuvchi kismlarga ajratiladi.
Bevosita tannarxga kiritiluvchi xarajatlarga xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar sarfi, yokilgi, energiya, ish xaki, ijtimoiy sugurta xarajatlari kiradi.
Bilvosita tannarxga kiritiluvchi xarajatlarga ishlab chikarishga xizmat kursatishga sarflangan xarajatlar, ishlab chikarishni boshkarish bilan boglik bulgan xarajatlar, mashina mexanizmlarini ishlatish bilan boglik bulgan xarajatlar, tsex (uchastka), korxona va yukori boshkaruv tashkilotlari faoliyati uchun sarflanadigan xarajatlar kiradi.
Xarajat moddalari (kalkulyatsiya moddalari) xarajatlarinig alomatlari, paydo bulish joylari va maksadlari buyicha birlashtiriladi.
Xarajat unsurlari buyicha ularni guruxlashtirish, kalkulyatsiya moddalari buyicha guruxlashtirishga nisbatan umumiyrok buladi. Konchilik sanoati uchun xarajatlarni guruxlashtirish kuyidagi unsurlar buyicha belgilangan: yordamchi materiallar, yonilgi, tashkaridan olinadigan elektr-energiya, ish xaki (asosiy va kushimcha); sotsial sugurta uchun ajratmalar; asosiy fondlarning amortizatsiyasi; turli pul sarflari; ishlab chikarishga taalluksiz xarajatlar. Xarajatlarning unsurlar buyicha guruxlashtirish ularni iqtisodiy mazmunini ifodalaydi va ishlab chikarish xarajatlarini smetasi deyiladi.
Maxsulot tannarxi kalkulyatsiya moddalari buyicha xisoblash maxsulot tannarxini taxlil kilish va ishlab chikarish xarajatlarini operativ nazorat olish uchun muxim axamiyat kasb etadi. U ayni vaktda bir uchastka xisobiga sarf xarajatlar iqtisod kilinganligi yoki ortikcha sarflanganligini aniklash imkonini beradi.