«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Aylanma mablaglar strukturasi.
Aylanma mablaglarni umumiy mikdorini tashkil kiluvchi xar bir gurux yoki moddaning foiz xisobidagi ulushi ularning strukturasini ifodalaydi.
Aylanma fondlar strukturasiga ishlab chikarishning turkumligi,ishning mavsumiyligi,korxonaning materiallar bilan ta’minlash shartlari,xisob-kitoblar shakli va boshkalar ta’sir kursatadi.
MDX davlatlarining ayrim sanoat tarmoklari buyicha aylanma mablaglarning taxminiy strukturasi kuyidagi jadvalda keltirilgan:

1-jadval
Saoat tarmoklari aylanma mablaglarining taxminiy strukturasi (foiz xisobida)

Tarmoklar	Jami	Ishlab chikarish jamgar malari	Tugallanma gan ishlab chikarish va korxonalar uzlari uchun yaratilgan yarim fabrikat lar	Kelajak xisobat davri xarajatlari	Tayyor maxsulot	Boshka me’yorlash tiriluv chi mablag lar
Barcha sanoat tarmoklari buyicha	100	60,0	21, 0	5, 0	12, 0	2, 0
Neft kazib chikarish sanoati	100	83, 8	-	1, 0	14, 0	-
Kumir sanoati	100	39, 0	1, 0	34, 0	25, 0	1, 0
Temir rudasi sanoati	100	26,	2, 0	66, 0	6, 0	-
Rangli metal- lurgiya	100	34, 0	21, 0	33, 0	4, 0	8, 0
Ximiya sanoati	100	68, 0	10, 0	10, 0	12, 0	-
Mashinasozlik va metallga ishlov berish	100	53, 0	36, 0	1, 0	9, 0	1, 0
Engil sanoat	100	79, 0	11, 0	1, 0	8, 0	1, 0

Aylanma mablaglarni rejalashtirishni osonlashtirish maksadida ular me’erlashtiriladigan va me’erlashtirilmaydigan aylanma mablaglarga bulinadi.

Me’yorlashtiriladigan va me’yorlashtirilmaydigan aylanma mablaglar

Aylanma mablaglarning ishlab chikarish aylanma fondlari va muomila fondlariga taksimlanishidan tashkari ular yana me’yorlashtiriladigan va me’yorlashtiilmaydigan aylanma mablaglarga bulinadi.

Me’erlashtiriladigan aylanma mablaglar (ishlab chikarish jarayonida band bulgan ishlab chikarish jamgarmalari, tugallanmagan ishlab chikarish, kelgusi davrlar xarajatlari) va korxona omboridagi tayyor maxsulotga sarflangan xarajatlar kiradi.
Me’erlashtirilmaydigan aylanma mablaglarga junatilgan tovarlar,pul mablaglar va debitorlik karzlari kiradi.Me’erlashtiriladigan aylanma mablaglarning sanoat buyicha urtacha mikdori barcha aylanma mablaglarning 80 % yakinini tashkil kiladi.
Aylanma mablaglarni me’erlashtirish moddiy resurslarning turlarini me’erlarini ishlab chikishdir. Me’eriyliklar mikdori past darajada belgilangan takdirda korxona ishlab chikarish uzluksizligini ta’minlash uchun zarur jamgarmalar yarata olmasligi material etkazib beruvchi korxonalar bilan xisob-kitob kilish uchun etarli mablaglarga ega bulmasligi,mexnatkashlarga ish xakini tula tulay olmasligi mumkin.
Oshirilgan me’eriyliklar ortikcha moddiy jamgarmalar xosil bulishi va ularning uzok muddat ishlab chikarish jarayonlarida ishtirok etmasligi natijasida korxonani zarar kurishga olib keladi.


Aylanma mablaglarni me’erlashtirish

Aylanma mablaglarni me’erlashtirish deb xom ashyo,asosiy materiallar,sotib olingan yarim tayyor maxsulotlar va boshka moddiy xamda pul resurslari jamgarmalari buyicha me’erlar belgilash tushuniladi.

Ishlab chikarish va maxsulotni sotish bilan boglik bulgan aylanma mablaglar jamgarmalari ikki xil ulchamda me’erlashtiriladi-vakt (kun) va pul birliklarida.
Kun birligida belgilangan jamgarmalar ishlab chikarishning u yoki bu tovar-materiallar bilan ta’min etilganlik darajasini ifodalaydi.
Pul birligida belgilangan jamgarmalar ishlab chikarishning u yoki bu tovar-materiallar bilan ta’min etilganlik darajasini ifodalaydi.
Pul birligida belgilangan jamgarmalar ishlab chikarishning aylanma mablaglarga bulgan xakikiy talabini aniklash bilan bir katorda,ta’minot,moliyaviy rejalarni va ishlab chikarish xarajatlari smetasini uzaro boglashga imkoniyat yaratadi.
Kun va pul birliklarida xom ashyo,asosiy materiallar ,yordamchi materiallar,enilgi,shuningdek,korxona omoridagi tayyor maxsulot koldiklari va tugallanmagan ishlab chikarish jamgarmalarining xar biri aloxida-aloxida me’erlashtiriladi. Me’erlashtiriluvchi aylanma mablaglarning kolgan turlari fakat pul birligida me’erlashtiriladi.
Korxonalarda ishlab chikarish jamgarmalarini joriy ,extiet (yoki kafolat),tayyorlash va transport jamgarmalarga ajratiladi.Joriy jamgarmalar ishlab chikarishning uzluksizligini ta’minlash uchun me’erlashtiriladi va aylanma mablaglar me’erining asosiy kismini tashkil kiladi.Joriy jamgarmaning mikdori u yoki bu moddiy ishlab chikarish vositasining bir kecha kunduzlik sarfi va uning korxona omboriga keltirish masofalarni xisobga olish orkali aniklanadi:
Mj.maxdtor
bunda Mj.max-joriy jamgarmaning eng yukori mikdori,kun
d- muayyan materialning kecha kunduzlik sarfi.
t- muayyan materialni korxona omboriga keltirish masofasi
Birok,amalda materiallar korxona omboriga bir vaktda bir yula keltirilmaydi, va ularning sarfi xam xar xil vaktlarda buladi.Shuning uchun moddiy vositalarning urtacha me’erini (Mj.ur) maksimal jamgarmaning yarmiga teng kilib belgilanadi.
Mj.ut.  0,5Mj.max
Ta’minotni tasodifan uzilib kolish mumkinligini xisobga olib,korxonalarda extiet kismlar jamgarmalar yaratiladi.Bu jamgarmalarning mikdori odatda joriy jamgarma mikdorining yarmiga teng kilib belgilanadi yoki kuyidagi formula orkali aniklanadi:
Mextd(t1  t2 t3  t4)
bunda Mext- extiet jamgarma
t1-materialni ortish uchun sarflanadigan vakt,kun;
t2-materialni yulda bulish vakti,kun;
t3-materialni kabul kilib olish vakti,kun;
t4-materialni ishlab chikishga tayyorlash vakti,kun.
Transport jamgarmasi puli tulangan materiallarni yulda bulish vakti va xisob-tulov xujatlarini aylanish vakti (t5) urtasidagi tafovut orkali aniklanadi.
Mtrd(t2 - t5)
Tayyorlash jamgarmasi ,agar korxonaga keltirilgan materialni ishlab chikarishga kiritish uchun uni tayyorlash lozim bulgan takdirda me’erlashtirladi va kuyidagi ifoda bilan aniklanadi:
Mtaydt4
Ishlab chikarish jamgarmalarining umumiy me’eri yukorida ilova kilingan jamgarmalarning yigindisiga teng buladi.Ma’lum turdagi aylanma vositalar jamgarmalarini yaratish uchun zarur bulgan mablag mikdori kuyidagi formula bilan aniklanadi:
Sob
Sob.z  --Mj
Tk
bunda: Sob.z- rejalashtirilaetgan davr uchun me’erlashtirilgan material sarfi summasi,sum.Sob.- muayyan materialning kunlik sarfi.
Tk- rejalashtirilgan davrdagi kalendar kunlar soni.
Mj- shu materialning jamgarma me’eri,kun.
Aylanma mablaglarni korxonalarda me’erlashtirishda ikki masala xal etiladi:-birinchidan,iqtisodiy asoslangan me’eriylikliklar ishlab chikiladi; ikkinchidan, korxona faoliyatining turli tomonlari taxlil kilinadi,moddiy-texnika ta’minotini ,maxsulot sotish va xisob kitoblarni yaxshilashga yunaltirilgan tadbirlar belgilanadi.