«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Tannarx kurinishlari
Ma’lumki, maxsulot ishlab chikarish yoki ish bajarish jarayonida kator asosiy va yordamchi uchastka (tsexlar), aloxida ixtisoslashtirilgan korxonalar va xattoki bir necha tarmoklar ishtirok etadilar.
Xujalik yuritishda barcha ishlar, jumladan maxsulot ishlab chikarish xarajatlari xam rejalashtiriladi va maxsulot ishlab chikarishda ishtirok etuvchi uchastka (tsex) aloxida korxona xamda tarmoklar faoliyati kooperatsiyalashtiriladi.
Bundan tashkari maxsulot ishlab chikarishga amalda sarflangan xarajatlar muntazam xisobga olinib, ularning kursatkichlarini taxlil kilib boriladi. Ana shu masalalarni xal kilishning bir muncha osonlashtirish uchun maxsulot ishlab chikarish tannarxini kuyidagi kurinishlarda xisobga olinadi.
Uchastka (tsex) tannarxi. Bu tannarx ma’lum turdagi maxsulotni tayyorlash yoki ishni bajarishda uchastka (tsex) tomonidan sarflangan xarajatlarni uz ichiga olib, ishlab chikarish xarajatlarining 4 elementi - ish xaki, materiallar, energiya va amortizatsiya ajratmalari buyicha xisobga olinadi va rejalashtiriladi.
Ishlab chikarish (shaxta, rudnik, kar’er) tannarxi. Bu tannarx korxonaning maxsulot ishlab chikarishga sarflangan barcha xarajatlaridan tashkil topadi. Boshkacha kilib aytganda, shaxta (rudnik) tannarxi uchastka (tsex) tannarxi va umumshaxta xarajatlaridan tashkil topadi.
Tulik tannarx. Bu tannarx ishlab chikarish tannarxi va korxona tomonidan sarflangan ishlab chikarishga alokador bulmagan xarajatlar yigindisini uz ichiga oladi. Ishlab chikarishga alokasiz xarajatlarga asosan maxsulotni saklash va sotish bilan boglik bulgan barcha xarajatlar kiradi.
Bulardan tashkari maxsulotning reja va xisobot tannarxi; sutkalik, oylik va yillik tannarxlar; individual korxona, birlashma va tarmok tannarxlari xam muntazam xisobga olinib, rejalashtirilib boriladi.
Konchilik sanoatida birlashma (kombinatlar) bir xil kon geologik ishlab chikarish sharoitlariga ega bulgan xududlar printsipi asosida tashkil kilinganligi tufayli, maxsulot birlashma tannarxi ana shu sharoitlar uchun sarflanadigan xarajatlarning urtacha umumiy kursatkichini ifodalaydi.
Konchilik sanoatining ba’zi soxalarida (kumir, neft, gaz va torf) maxsulot tannarxining mikdoriga shu foydali kazilma konlarining kon geologik sharoitlari kuchli ta’sir kiladi. Shuning uchun xam konchilik sanoatida kupincha xavza yoki mintaka maxsulot tannarxi xisoblanadi.