«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Foydadan foydalanishning asosiy yunalishlari
Isloxatga kadar korxonalarga maxsulot tannarxini kamaytirish va foyda olish yuzasidan topshirik belgilanar edi. Xozir esa, bozor iqtisodietiga utish sharoitida maxsulot tannarxini kamaytirish, realizatsiya kilinadigan maxsulot kupaytirish va uni sifatini oshirish xisobiga olinadigan foyda mikdorini korxonaning uzi belgilaydi. Bu xol korxonaning xujalik xujalik mustakilligini ta’minlaydi, uning uz xujalik faoliyatining pirovard natijalarini yaxshilashga majbur kiladi, ularga muayyan sharoitda foydani kupaytirishning eng samarali yullarini tanlash imkonini beradi.
Foydaning mutlok (umumiy) xajmi korxona ishlab chikarishi samaradorligini muxim kursatkichidir. Birok u ishlab chikarish kuvvati bilan farklanuvchi kattaligi turlicha bulgan korxonalar ishlab chikarish samaradorligini takkoslab kurishga imkon bermaydi, chunki olinadigan mutlok xajmi sezilarli darajada maxsulot ishlab chikarish xajmiga boglik.


Rentabellik kurinishlari va ularning iqtisodiy moxiyati
Ayrim korxonalarning ishlab chikarish samaradorligini baxolash uchun foydaning nisbiy kursatkichi bulmish rentabellikdan foydalaniladi.
Sanoatda rentabellikni ikki kurinishidan foydalaniladi: maxsulot rentabelligi, ishlab chikarish fondlarining rentabelligi.
Maxsulot rentabelligi (R ) maxsulotni sotishdan tushadigan foyda bilan uni ishlab chikarish va sotish sarf-xarajatlari (tannarx) orasidagi boglikni aks ettiradi: u joriy xarajatlarning xar bir sumiga tugri keladigan foydaning nisbiy ( %) mikdorini kursatadi. Bunday kursatkichning kulayligi shundan iboratki, uni barcha maxsulotlar (sotilgan va ishlab chikarilgan) buyicha xamda ayrim maxsulotlarning tannarxi anik bulganligi sababli ularni turlari buyicha aniklash mumkin. Bunda kuyidagi formuladan foydalaniladi:
RPT100%
Birok bu usul kulayligiga karamay shu maxsulotni yaratishda faol katnashgan ishlab chikarish fondlari xajmini uzida aks ettirmaydi. Shuning uchun sanoatda korxonaning rentabelligini foyda mikdorini ishlab chikarish fondlarini urtacha yillik mikdoriga nisbati asosida aniklash usuli xam kullaniladi. Ishlab chikarish fondlarining rentabelligi (R ) kuyidagicha aniklanadi:
RP(FA) 100%,
bunda, P- balans foyda mikdori, sum:
F- asosiy fondlarni yillik urtacha mikdor,sum:
A- aylanma mablaglarning me’yorlanuvchi kismi, sum.
Rentabellik darajasini oshishi korxona ishlari yaxshilanganligi va ishlab chikarish samaradorligi oshganligini bildiradi. Korxonalarda rentabellik darajasini oshirishning bir kator usullari bor bulib, ulardan eng asosiylari kuyidagilar:

• 
  konchilik korxonalarida kazib chikarilgan foydali kazilmalariga yakinlashtirish;
  
• 
  mexnat xaki va pirovard xujalik natijalari urtasidagi bogliklikni amalga oshirish;
  
• 
  okilona xujalik yuritish, ya’ni maxsulot birligida mexnat va moddiy resurslar sarf-xarajatlarini muttasil kamaytirib borish;
  
• 
  ishlab chikarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash va boshkalar.