Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

Undalmali murakkablashgan gaplar
So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni ifodalab,gapning boshqa bo’laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan so’z yoki so’zlar birikmasiga undalma deyiladi. Undalmalar so’zlovchi nutqi qaratilgan shaxsni bildirgani uchun u ko’pinha shaxs bildiruvchi so’zlar bilan ifodalanadi. Badiiy nutqda esa shaxs bildirmaydigan jonli va hatto jonsiz predmetlar ham undalma vazifasida kelishi mumkin.M: Qarg’avoy,men seni yeyman.
Undalmalar ham ega singari bosh kelishikda qo’llaniladi,ammo ega grammatik jihatdan gapda kesim bilan bog’lanadi,undalmalar esa grammatik jihatdan hech bir bo’lakka bog’lanmaydi. Undalmali gaplarning kesimi ko’pincha birinchi va ikkinchi shaxs-son shakllarida bo’ladi.Undalma alohida ohang bilan ajratilib aytiladi.Undalmaning gapdagi o’rni erkindir:gap boshida ham,o’rtasida ham,oxirida ham kelishi mumkin,lekin undalma gapning qayerida kelishiga ko’ra alohida-alohida vazifa bajaradi. So’zlovchi tinglovchining diqqatini nutq jarayoniga jalb qilishni maqsad qilib olsa,u vaqtda undalma gap boshida keladi.
So’zlovchi tinglovchilarga murojaat etish orqali unga subyektiv munosabatini ifodalashni maqsad qilib olsa,u vaqtda undalma gap o’rtasi va oxirida keladi.
Undalmalar uyushib va takrorlanib kelishi mumkin. M:Muhtaram onalar,otalar,kelinlar,o’g’illar,opa-singillar,sizga shu haqda murojaat qilamiz.O’-o’,boylik,boylik!Mening uyimga sen kiradigan bo’lsang-u,iymon ketadigan bo’lsa,men senga o’t qo’yaman,o’t!
Juda muhim! Undalmalar nutq jarayoniga undalgan,diqqat jalb qilingan shaxs-predmetlar bo’lgani uchun bosh kelishikda turadi,bu jihatdan u egaga o’xshaydi,lekin undash ohangi bilan talaffuz qilinishi va kesim bilan moslashmasligi bilan egadan farq qiladi.
Solishtiring.Ahmad keldi. – Ahmad –ega,kesim bilan grammatik bog’langan.
Ahmad,keldi. Ahmad – undalma,kimningdir kelganligi Ahmadga aytilyapti,kesim bilan grammatik bog’lanmaydi,undash ohangi bilan talaffuz qilinadi.
Undalmalar gapning boshqa bo’laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaganligi uchun yozuvda doimo boshqa gap bo’laklaridan vergul bilan ajratiladi. Undalma gap boshida kelsa,undan so’ng,gap o’rtasida kelsa,ikki tomondan,oxirida kelsa,undan oldin vergul qo’yiladi.Gap boshida kelib,kuchli undash ohangi bilan aytilsa,undalmadan so’ng undov belgisi qo’yilishi mumkin.M: Odamlar! Eshitmadim demanglar.