Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

Ajratilgan to’ldiruvchi o’zidan oldin kelgan to’ldiruvchining ma’nosini izohlaydi,unga aniqlik kiritadi.Vositasiz to’ldiruvchi ham,vositali to’ldiruvchi ham ajratilgan bo’lak sifatida qo’llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so’zini,esingda tut. Xatni uning o’ziga, Muhabbatga,bering.
Ajratilgan aniqlovchi shaxs yoki narsaning belgisini,kimga yoki nimaga qarashliligini ta’kidlab,ayirib ko’rsatish uchun qo’llanadi: Qobil bobo,yalangbosh,yalangoyoq,eshik yonida dag’-dag’ titraydi.
Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o’ziga xos ohang bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar,ko’pincha,egaga taalluqli bo’ladi: O’g’lim,qo’zichog’im, orom olib uxlayapti.Birozdan so’ng Hasan aka,fizika o’qituvchisi,kirib keldi.
Tartibni o’zgartirish orqali gap bo’laklarini ajratish
Sifatlovchi aniqlovchi,odatda, aniqlanmishdan oldin keladi,ba’zan tinglovchining diqqati sifatlovchiga tortilganda,so’zlovchi uning odatdagi tartibini o’zgartirib sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa bo’laklaridan boshqacha ohang bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosini odatdagi tartib bo’yicha qo’llangan sifatlovchiga nisbatan bo’rttiriladi,alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatli,yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi.
Esda saqlang. Tartibi o’zgartirilgan,lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan sifatlovchi aniqlovchilar ajratilgan bo’lakka aylanadi.M: Bu o’zbek yigiti – tanti,mehribon.
Ajratilgan sifatlovchi aniqlovchilar yozuvda boshqa bo’laklardan doimo vergul bilan,agar sifatlovchi aniqlovchilarning o’zi uyushgan o’lib,ichida vergul bilan ajratilgan bo’lsa,ajratilgan bo’lak boshqa bo’laklardan tire bilan ajratiladi.
Izohlash orqali gap bo’laklarini ajratish
Nutq jarayonida ko’pchilikka noma’lum bo’lgan so’zni qo’llasangiz , yinglovchiga tushunarli bo’lishi uchun uning yoniga ma’lum bo’lgan so’zni qo’yib bayon qilasiz. M: Lingvistika- tilshunoslik mening sevimli fanim bo’ladi.
Ba’zan ma’nosi umumiyroq bo’lgan so’zning ma’nosini aniqlashtirish uchun uning yoniga konkretroq,aniqroqma’no bildiruvchi so’zni keltirasiz.M: Bog’chadagi do’stimni – Omonni ko’rib qoldim.Ayrim hollarda esa ma’lum bir narsani boshqa narsaga o’xshatib,ularning nomini yonma-yon ishlatasiz.M: Shu farzandimni – ko’zim qorasini –elning ardog’ida bo’lishini xohlayman.
Natijada,bir tushunchaning ikki nomi yuzaga keladi.Ikki nom bo’lishi,har ikki nomning bir xil so’roqqa javob bo’lishi,har ikkisining ham bir xil grammatik shaklda bo’lishi bilan bunday ajratilgan bo’laklar uyushgan bo’laklarga o’xshaydi.
Solishtiring. Unda,Halimning ukasida,qiziqarli kitoblar ko’p.Bu gapdagi unda,Halimning ukasida bo’laklari ikkita kishini bildirsa va sanash ohangi bilan talaffuz qilinsa,uyushiq bo’lak,bir kishini bildirib,ikkinchisi birinchisidan biroz to’xtamdan so’ng pastroq ohang bilan talaffuz qilinsa,ajratilgan bo’lak bo’ladi.
Juda muhim.Bunday ajratilgan bo’laklar gapning boshqa bo’laklaridan vergul,ba’zan tire bilan ajratiladi.Gapning hamma bo’laklari ajratilishi mumkin.Qaysi gap bo’lagining so’rog’iga javob bo’lsa,ajratilgan bo’lak o’sha gap bo’lagining nomi bilan yuritiladi.