Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

Havola bo’lakli qo’shma gaplar va ularning tasnifi
Qo’shma gap tarkibida faqat ergash gapgina bosh gapga ma’lum bog’lovchi vositalar
yordamida bog’lanib qolmaydi. Ko’pincha bosh gap tarkibida ham ergash gapni taqozo etadigan, uning mavjud bo’lishiga ishora (havola) qiladigan ko’rsatish olmoshlari ishtirok etadi. Ergash gap shu olmoshning ma’nosini izohlaydi,uning ma’nosiga teng keladi. M: Shunday odamlar borki,odamlarning naqshidir. Toleim shulki,vatanda bir guliston tanladim. Kim ko’p kitob o’qisa,o’sha ko’p biladi.
Havola bo’lakli qo’shma gaplarda havola bo’lak qanday gap bo’lagi vazifasida kelsa,ergash gap ham shunday gap bo’lagi nomi bilan yuritiladi. Yuqoridagi gaplarda shunday,shulki,o’sha bo’laklarining mazmuni ergash gap orqali izohlanadi. Ular ergash gapga ishora qiladi.Shuning uchun bunday bo’laklar havola bo’laklar sanaladi. Bunday bo’laklar qatnashgan qo’shma gaplar esa havola bo’lakli qo’shma gaplar deyiladi.
Havola bo’lakli qo’shma gaplarda ergash gap bosh gapga havola bo’lakdan tashqari,-ki va –sa shakllari yordamida bog’lanadi. Bulardan –ki bosh gap kesimi oxiriga, -sa esa ergash gap kesimi oxiriga qo’shiladi.
Solishtiring. 1) Shu…-ki, …-di. 2) Kim…-sa, …-di.
Havola bo’lakli qo’shma gaplar bilan sodda gaplar sinonimiyasi
Havola bo’lakli qo’shma gaplarni doimo sodda gapga aylantirish mumkin,chunki qo’shma gapning ergash gap qismi bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshining umumiy mavhum ma’nosini konkretlashtirish,izohlash vazifasini bajaradi. Shuning uchun ergash gapni bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi o’rniga qo’yish mumkin bo’ladi.
Natijada, ergash gap bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi bajargan gap bo’lagi vazifasini bajaradi. Qo’shma gap esa sodda gapga aylanadi.
M: Kim mehnatdan qochmasa,unga tole kulib boqadi.|| Mehnatdan qochmaganga tole kulib boqadi. Shunga aminmanki, ertamiz bugungidan porloqroq bo’ladi.|| Ertamiz bugungidan porloqroq bo’lishiga aminman.
Juda muhim. Ko’rinadiki, bir axborotni ikki xil gap – sodda va qo’shma gap orqali ifodalash mumkin bo’ladi. Garchi gapning bu ikki xil turi bir xil mazmun ifodalash jihatidan umumiylikni tashkil etsa ham,lekin ular ma’noni ta’kidlash,uslubiy xoslanish jihatdan farq qiladi. Havola bo’lakli qo’shma gaplar ko’proq kitobiy uslubga xos va sodda gaplardagiga nisbatan ma’no ta’kidlangan bo’lsa,sodda gaplar uslubiy betaraflik xususiyatiga ega bo’ladi.