Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

4 2 -   § .  Ilgarilan m a  harakat  din am ik asinin g  a so siy   ten g la m asi

M exanikaning  asosiy  masalasi  maMum  kuchlar  va  boshlan­

gMch  shartlarga  qarab  harakatlanayotgan  jism ning   tezlanishini, 

tezlanishga  qarab  tezlikni  va  nihoyat,  jism ning  istalgan  paytdagi 

v aziy ati  ( k o o r d in a ta la r i) n i  a n iq la s h d a n   ib o r a td ir .  N y u to n  

q o n u n la rid a n   fo y d alan ib ,  k u c h la rn i  h iso b lash   va  oM chashni 

bilgan  holdagina,  bunday  m asalani  hal  qilish  m um kin.

Jism larning  faqat  bitta  kuch  ta ’siri  ostidagi,  m asalan,  elas­

tiklik,  ishqalanish  yoki  ogMrlik  kuchlari  ta ’siri  ostidagi  harakati 

kam dan  kam  uchraydi.  Ko‘pgina  hollarda jismga bir vaqtning o ‘zida 

bir  necha  kuch  ta ’sir qiladi.  Jum ladan, jism ga  elastiklik  va  ogMrlik

128

---

kuchlari  bilan  bir  qatorda  ham m a  vaqt  ishqalanish  kuchi  ham  

ta ’sir qiladi.  Bunday  hollarda  N yuton n in g   ikkinchi  qonunini  ifo- 

dalovchi

F = та

ten g lam ad a 

F  — jism ga  q o 'y ilg an   b arch a  k u ch larn in g   geo- 

m etrik  yig'indisi,  y a’ni  bu  kuchlarning  teng  ta ’sir  etuvchisi  deb 

olinadi.

F araz  qilaylik,  jism ga  n  ta   kuch  t a ’sir  qilayotgan  b o 'lsin. 

K uchlar  ta ’sirining  m ustaqillik  qonuniga  muvofiq  h ar  bir  kuch 

jism ga

m

te zlan ish   b e ra d i,  bu  y erda  о, — jism g a  p.  k u ch   to m o n id a n  

berilgan  tezlanish.

Superpozitsiya  prinsipi  (tezlanishlam ing  qo'shilish  prinsipi) 

ga  asosan  b arch a  ta ’sir  etuvchi 

ku ch lar  to m o n id an   jism ning 

olgan  natijaviy  tezlanishi

П

 

Л  

r i  

|  

ft

~

 

“

 

m 

m ~

i=l 

1=1

 

1=1

ifodadan  aniqlanadi.  D em ak,  agar jismga  n  ta  kuch  ta ’sir  etsa, 

uning  tezlanishi  barcha  kuchlarning  geometrik  y ig ‘indisiga  to'g'ri 

proporsional  b o ‘lar  ekan:

П

Y.F

« - Ы - -  

<8 5 >

m

Bu  form ulani  quyidagicha  o'zgartirib  yozamiz:

n

X F  = 

. 

(

8 6

)

<=i 

.

(

86

)  fo rm u la   ilgarilanm a  h a r a k a t   d in a m ik a sin in g   asosiy 

tenglamasi  deb  ataladi.  Bu  tenglam adan  foydalanib,  har  qanday 

jism ning  ilgarilanm a  harakatini  o'rganish  m um kin.