ham kuchlanishning qiym ati
pnq ga tengligicha o'zgarm ay qoladi
(d iagram m ada be gorizontal qism ). O datda, bund ay hollarda
m aterial „oqadi" deb gapiriladi. K uchlanishning bu p^ qiym ati
oquvchanlik chegarasi deb, diagram m aning be gorizontal qismi
oquvchanlik supachasi deb atalad i. T ashqi kuch yana o rttira
b o rilsa , jism y a n a d efo rm a tsiy ala n ish g a q arsh ilik k o ‘rsatish
qobiliyatiga ega b o'lib qoladi: egri chiziq yuqoriga ko'tariladi (cd
q ism ). T ashq i kuch ning y an ad a o rtishi p iro v ard id a jism n in g
yemirilishiga olib keladi va d nuqtada jism buziladi (bizning holda
te m ir sterjen uziladi). K u ch lan ish n in g d nuqtaga mos kelgan
qiym ati p m materialning m ustahkam lik chegarasi deb ataladi.
M odda tuzilishining atom -m o lek uly ar tasaw urlariga asosan
qattiq (kristall) jism ning deform atsiya jarayonini oson tu sh u n -
tirish m um kin (134- § ga q.).
H a r xil q u r il is h la r d a , in s h o o tl a r d a y e m ir ilis h la r y u z
bermasligi u ch u n detallarga q o ‘yilgan yuklar ularning m ustah
kamlik chegarasiga teng yoki unga yaqin b o ‘lmasligi kerak. Amalda
y o ‘l q o 'y ilg an k u ch lan ish m u stah k am lik ch eg arasin in g faqat
b iror qism ini tashkil qiladigan qilib tanlanadi.
M ustahkam lik chegarasi y o ‘l qo'yilgan kuchlanishdan necha
m arta katta ekanligini ko'rsatadigan son m ustahkam lik zaxirasi
deb ataladi. M asalan, m ustahkam lik zaxirasi tem irda 4 dan 5
gacha, ch o'yanda
6
dan
8
gacha, yog‘ochda
8
dan
10
gacha va h.k.
M ustahkam lik zaxirasi inshootning qanday inshoot bo'lishiga
va unga tu sh ad ig a n y ukning ta b ia tig a q arab ta n lan ad i. Yuk
o 'z g a r m a y d i g a n b o 'l g a n d a m u s t a h k a m l i k z a x ir a s i y u k
o 'zg aruvchan bo'lgandagiga qaraganda kam roq olinadi. H ar xil
zarbalarga d u ch keladigan insh ootlard a m ustahkam lik zaxirasi
katta bo'ladi.
41- §. Ishqalanish kuchlari
J is m la rn in g (h av o siz fazo d a g i h a ra k a tid a n b o sh q a) h a r
qanday h arakatida ishqalanish m avjuddir. M o to r o 'ch irilgandan
keyin gorizontal yo'l bo'yicha avtom obil harakatining sekinlashib
borishi, qiya novdan yerga d um alab tushgan sharchaning yerda
ham biroz dum alab, ko'p o 'tm a y to 'x tab qolishi, qiya tekislik
124
ustiga qo'yilgan yog'och taxtachaning pastga sirpanib tushm ay,
tin c h ( q o ‘z g ‘alm ay ) tu rish i va h o k a z o la r faq at ish q alan ish
tu fa y li b o 'la d i . B ir-b irig a te g ib tu rg a n ji s m la r o ra s id a g i
ishqalanish tashqi ishqalanish deyiladi. Biz bu ish q alan ish lar
ustida to'xtalib o'tam iz.
Ishqalanish tufayli jism larning harakatiga to'sqinlik qiluvchi
k u c h h o s il b o 'la d i . Bu k u c h i s h q a l a n i s h k u c h i d e y ila d i.
Ishqalanish kuchi jism larning bir-biriga tegib turuvchi sirtlariga
urinm a ravishda harakat yo'nalishiga qaram a-qarshi yo'nalgan
bo'ladi.
Tashqi ishqalanishning quyidagi turlari mavjud:
tinchlikdagi
(tinch holatdagi) ishqalanish, sirpanish ishqalanishi va dumalash
ishqalanishi.
Jism nisbiy tinchlikda turganda ishqalanish kuchi uni bir joyda
ushlab turadi. Bu kuch jism ning joyidan q o'zg'alishiga to 'sqinlik
qiladi va u tinchlikdagi ishqalanish kuchi deb ataladi.
Tinchlikdagi ishqalanish kuchi yuz berishi m um kin bo'lgan
harakat yo'nalishiga ham m a vaqt qaram a-qarshi yo'nalgan bo'ladi.
Binobarin, tinchlikdagi ishqalanish kuchi jism ni siljitishda yuzaga
keladi.
Y uqorida aytilgan qiya tekislikda tinch turgan yog'och taxta-
chani tinchlikdagi ishqalanish kuchi ushlab tu radi. Tekislikning
q iy a lik b u r c h a g in i k a tta la s h tir s a k , ta x ta c h a p a stg a q a ra b
harakatlana boshlaydi. Bunda harakatlantiruvchi kuch kattaligi
tinchlikdagi ishqalanish kuchini yengadi. A gar shu taxtachani
gorizontal sirtga qo'yib, d in a m o m etr bilan tortsak ( 6 1 - rasm ),
d in a m o m etrn in g k o 'rsatish lari kattalashib, m a ’lu m kattalikka
yetganidan keyingina taxtacha harakatga keladi. D inam om etrning
k o 'r s a tis h ig a te n g b o 'lg a n k u c h tin c h lik d a g i is h q a la n is h
kuchining maksimal qiym ati bo'ladi.
Tinchlikdagi ishqalanishning m aksim al kuchi kattalik jihatdan
jism n i sirpantiruvchi eng kichik tashqi kuchga teng bo'ladi.
T ajrib alarn in g k o 'rsa tish ic h a , tinch likd agi ishq alanishning
m aksim al kuchi Fu m bir-biriga tegib turgan qism larni norm al
ravishda siqib turgan bosim kuchiga (P0) to 'g 'ri proporsional
b o 'la r ekan:
125
bu yerda
к — o'lcham siz kattalik
b o ‘lib, ishqalanish koeffitsienti
deb ataladi, uning qiymati m od-
daning turiga, bir-biriga tegib
turgan sirtlarga berilgan ishlov-
ning sifatiga bogMiq boMadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
