Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

61-  rasm.

Tinchlikdagi  ishqalanishga jism lar sirtining g'adir-budurligi  va 

b ir  jism   zarralarining  ikkinchi  jism   zarralariga  tortilishi  sabab 

boMadi.

Birinchi jism   ikkinchi  jism ning  sirti  bo 'ylab  harakatlanganda 

sirpanish  ishqalanishi  yuzaga  keladi.  Sirpanish  ishqalanishining 

sabablari  ham   tinchlikdagi  ishqalanish  sabablarining o'zginasidir.

OMchashlar  sirpanish  ishqalanish  kuchi  tinchlikdagi  m aksi- 

mal  ishqalanish  kuchiga  tax m in an   teng  ekanligini  k o 'rsatad i. 

S irp an ish   ish q alan ish i  h a m m a  v aqt  u rin u v c h i  jism lar  nisbiy 

tezligining yo'nalishiga qaram a-qarshi  tom onga  yo'naladi.

S irp an ish   ish q alan ish   k u ch i  h am   n o rm a l  bosim   k u ch ig a 

to 'g 'ri  proporsional  boMadi:

bu  yerdagi  к   proporsionallik  koeffitsienti  tinchlikdagi  m aksim al 

ishqalanish  kuchi  form ulasi  (80)  dagi  koeffitsientning  o 'zid ir. 

Ishqalanish  kocffitsientining  qiym ati  ishqalanuvchi  jism larning 

q a n d ay   m a te ria ld a n   yasalganligiga,  u la rn in g   sirtiga  b erilgan 

ishlovga,  sirtlarning  tozaligiga  va  shu  kabi  om illarga  bog'liqdir.

I s h q a la n is h   k u c h i n i n g   q i y m a t i   b i r - b i r i g a   tegib  tur gan  

sirtlarning  kattaligiga  bog'liq  bo'lmaydi.

Ishqalanish  tufayli  hosil  boMuvchi  sirpanish  ishqalanish  kuchi 

tashqi  (harakatlantiruvchi)  kuch  bilan  m uvozanat lashgandagina 

jism   to ‘g ‘ri  chiziqli  tekis  harakat  qiladi.

Bir jism   ikkinchi jism ning  sirti  bo'ylab  dum alaganda  dumalash 

ishqalanishi  yuzaga  keladi.  D um alash  ishqalanishiga,  m asalan, 

tem iryo'l  vagoni  g'ildiraklarining  relslarga,  avtom obil,  velosiped 

g 'ild ira k la rin in g   yoMga,  k atta  b o ch k alar,  q u v u rlar,  xodalarni 

dumalatishda  ularning yerga  ishqalanishi  misol  boMa oladi.

(

81

)

126

---

D um alash  ishqalinishi  hosil  bo 'li- 

shining  asosiy  sababi  dum alayotgan 

jism  tegib  turgan  sirtda  jism   o g ‘irligi 

tufayli  y uzag a  keluvchi  d e fo rm a t- 

siyadir.  Bosim  tufayli  sirtda  chuqurlik 

hosil  b o 'lad i, jism   sirtga  urinish  nuq- 

tasida  biroz  yassilanadi  (62-  rasm ).