Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

4 0 -   § .  K uchlan ishn ing  d efo rm a tsiy a g a   bogMiqligi

Jism ning  deform atsiyalanish  jarayonini  tajriba  m a ’lum otlari 

asosida  chizilgan  diagram m ad an   foydalanib  batafsilroq  ko’rib 

chiqaylik.  D iagram m a  e  deform atsiya  kattaligi  bilan p   kuchlanish

[ £ ] -   M   -   N

Fe\ ~ k -  Д/

(79)

---

orasidagi  bog'lanishni  ifodalaydigan  egri  chiziq  b o 'lib ,  kuchlanish 

diagram masi  deb  ataladi.  U m u m a n   o lg and a,  d iag ram m an in g  

ko ‘rinishi  h ar  bir  berilgan  jism   m oddasining  tabiatiga,  jism ning 

ishlanish  sifatiga  va  shuningdek,  kuchlarning  ta ’sir  qilish  m u d- 

datiga  bog‘liq  b o 'lad i.  K uchlanish  diagram m asini  olish  u ch u n  

abssissalar  o 'q i  b o 'y ich a  e  deform atsiya  kattaligining,  ord in atalar 

o ‘qi  b o 'y ic h a   p   k u c h la n is h n in g   q iy m a tla rin i  q o 'y ib ,  h o sil 

qilin g a n   n u q ta la rn i  o ‘zaro   tu ta s h tiris h   lo zim .  A n iq   b o ‘lsin 

u c h u n ,  m a salan ,  b ir  to m o n la m a   c h o ‘zilish  d efo rm atsiy asin i 

olaylik.  60-  rasm da  tem ir  stetjenn in g   kuchlanish  diagram m asi

tasvirlangan,  b u n d a  e = y   steijen n in g   nisbiy  uzayishi.  T ashqi

kuchning  u n c h a   katta  bo'lm agan  qiym atlarida,  y a’ni  diagram ­

m aning  to ‘g ‘ri  chiziqli  Oa  qism ida  G uk  qonu n i  o ‘rinli  b o 'lad i. 

Binobarin,  diagram m aning  Oa  qismi  elastik  deform atsiya  sohasi 

bo'ladi.  Elastik  deform atsiya  kuchlanish рл  qiym atga  erishguncha 

davom  etadi.

D e f o r m a t s i y a   e l a s t i k   b o ‘lib  q o l a d i g a n   e ng   m a k s i m a l  

kuchlanish  elastiklik  chegarasi  deb  ataladi.  D em ak,  tem ir  uch un  

pd  elastiklik  chegarasi  ekan.  a  nuqtadan  keyin  deformatsiya  tezroq 

ortadi,  diagram m ada  Oa to'g'ri  chiziq  ab egri  chiziqqa aylanadi.  Bu 

so h ad a  G u k   q o n u n i  b ajarilm aydi,  defo rm atsiy a  elastiklikdan 

chetlashadi:  kuchlanish  d efo rm atsiy ad an  o rq ad a  boradi.  Agar 

deform atsiyani,  m asalan,  Oe  ga  teng  b o 'lad ig an   qiym atgacha 

o rttirilsa   (d iag ra m m a d a  b  n u q ta )  va  s o 'n g ra   tash q i  t a ’sirini 

n o lg a c h a   a s t a - s e k i n   k a m a y tir i b  

borilsa,  u  h o ld a   deform atsiy a  ham  

kam ayadi,  b iro q   u  baO  egri  chiziq 

bo 'y ich a  em as,  balki  bk  to 'g 'ri  chiziq 

b o 'y ic h a   k a m a y a d i.  T a s h q i  t a ’sir 

batam om   olingandan  keyin  ham  jism 

Ok  kattalikda  deform atsiyalangancha 

qoladi.  Bu  qoldiq  deformatsiya  bo'ladi.

E n d i  d e f o r m a t s i y a   q a y tu v c h a n  

b o 'lm a y d i.  B in o b a r in ,  bu  p la stik  

deform atsiya  hisoblanadi.  b  nuqtadan 

keyin  deform asiyani  o rttirib   borsak