Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 9 -   § .  E lastik lik   kuchi.  G uk  qonuni

Tashqi  kuch  ta ’sirida jism   shaklining yo ki  hajmining  о ‘zgarishi 

deformatsiya  deb  ataladi.  Jism  tashqi  kuch  ta ’sirida  bo'lm aganda 

uning  zarralari  (atom   yoki  m olekulalari)  orasida  o 'zaro   ta ’sir 

k u ch lari  —  itarish ish   va  to rtis h is h   k u ch lari  b ir-b irin i  m uvo- 

zanatlab  turadi.  Agar jism ga  tashqi  kuch  ta ’sir  ko'rsatsa,  u  holda 

jism   deform atsiyalanadi,  zarralari  bir-biriga  nisbatan  siljiydi,  ular 

orasidagi  m asofa  o'zgaradi,  natijada  o 'za ro   ta ’sir  kuchlarining 

m uvozanati  buziladi.  Z arralar  bir-biridan  uzoqlashganda  to rti­

shish  kuchlari  itarishish  kuchlaridan  ustunlik  qiladi,  aksincha, 

zarralar  bir-biriga  yaqinlashganda  itarishish  kuchlari  tortishish

1 18

---

kuchlaridan  ustunlik  qiladi.  O qibatda  jism ning  h a r  bir  kesim ida 

noldan  farqli  natijaviy  ichki  ku ch lar  paydo  bo 'lad i.  Bunday  ichki 

kuch larnin g   yig‘indisi,  N y u to n n in g   uch in chi  qo nuniga  k o ‘ra, 

tashqi  kuchga,  jism ni  deform atsiyalovchi  kuchga  qaram a-qarshi 

y o'nalgan  b o 'lad i.  Bu  kuch  elastiklik  kuchi deb  ataladi.  Elastiklik 

k uchi  deform atsiy alan gan   jism n i  aw a lg i  h o latig a  qaytarishga 

h a r a k a t  q il a d i.  M a s a la n ,  p o 'l a t   p r u ji n a n in g   b ir  u c h i n i 

m a h k a m la b ,  ik k in c h i  u c h id a n   to r ts a k ,  p r u jin a   c h o 'z ila d i 

(d efo rm atsiy alan ad i)  va  u n d a   elastiklik  k uchi  yuzaga  keladi. 

Prujinani  q o 'y ib   yuborsak,  bu  kuch  ta ’sirida  u  aw algi  holatiga 

qaytadi.

Shunday qilib,  deform atsiyalangan jism da  elastiklik  kuchi jism 

zarralari  orasidagi  o 'z aro   ta ’siridan  yuzaga  keladi  va  o 'z   tabiati 

bilan  elektrom agnit  kuch  hisoblanadi.

Jism ning  deform atsiyasi  uning  moddasi  turiga  va  qo'yilgan 

kuchga  bog'liq  bo'ladi.

Tashqi  kuchning  t a ’siri  to ‘xtashi  bilan  deformatsiya  yo'qolib, 

jism   о ‘lining  dastlabki  holatiga  to ‘la  qaytsa,  bunday  deformatsiya 

elastik  deformatsiya  deyiladi.

Jism ga  ta s h q i  t a ’sir  to 'x ta tilg a n d a n   s o ‘ng  d efo rm a tsiy a  

butunlay  y o ‘qolm asa  va  jism   о ‘lin in g   d astla b ki  holatiga  t o ‘la 

qaytmasa,  bunday  deformatsiya  plastik  deformatsiya  deyiladi.

Elastiklik  kuchining  kattaligini  quyidagicha  aniqlash  m um kin.

F araz  qilaylik,  jism ga  uni  deform atsiyalovchi  tashqi  kuch 

qo'yilgan  bo'lsin .  U  holda jism da  tashqi  kuchga  qarshi  yo'nalgan 

elastiklik  kuchi  paydo  bo'ladi.  Bu  kuchning  kattaligi  tashqi  kuchga 

tenglashguncha  ortib  boradi.  Elastiklik  kuchi  tashqi  kuch  bilan 

m uvozanatlashgan  (tcnglashgan)  paytda jism ning  deform atsiyasi 

tayinli  bir  qiym atga  erishadi  va  boshqa  o'zgarm aydi.  Binobarin, 

b a rq a ro rla sh g a n   d efo rm a tsiy ad a  tash q i  k u c h n in g   k attalig in i 

o 'lch a b ,  elastiklik  kuchining  kattaligini  aniqlash  m um kin.

D efo rm atsiy alan g a n   jism n in g   h o la ti  m exa n ik  ku ch la n ish  

(qisqacha  kuchlanish)  deb  ataladigan  fizik  k attalik  bilan  tav- 

siflanadi.

Kuchlanish  deb jism   ко ‘ndalang  kesimining  bir  birlik  yuiasiga 

t a ’sir  etuvchi  ela stiklik  ku ch i  bilan  o ‘lchanadigan  ka tta lik k a  

aytiladi.  D em ak,

---

(76)

bu  yerda  /%., — elastiklik  kuchi,  5  — jism ning  k o ‘ndalang  kesimi 

yuzi,  p —  kuchlanish.

Jism  sirtining  bir-birlik  yuzasiga  perpendikular  yo 'nalishda 

ta ’sir  etuvchi  tashqi  kuch  bilan  о ‘Ichanadigan  kattalik  zo ‘riqish 

deyiladi.

Yuqoridagi  ta ’riflardan  k o ‘rinadiki,  SI  da  kuchlanish  ham , 

N

zo'riqish  ham   —   birligida  o ‘lchanadi. 

m

D efo rm atsiy an in g   c h o ‘zilish   (siq ilish ),  siljish,  egilish  va 

buraiish  kabi  k o 'rin ish lari  m avjud.  D efo rm atsiyan in g  b arch a 

ko'rinishlarida  uni  deformatsiya  kattaligi  deb  ataladigan  kattalik 

bilan  tavsiflanadi.  D eform atsiya  kattaligi  s  turli  deform atsiyalar 

u c h u n   tu r lic h a   ifo d a la n a d i.  M a sa la n ,  c h o ‘zilish   (s iq ilis h ) 

d e fo rm a ts iy a s i  u c h u n   d e fo rm a ts iy a   k a tta lig i  s ifa tid a   jism  

u z u n lig in in g   nisbiy   u z a y ish i,  h a r  to m o n la m a   c h o ‘zilish   va 

s iq il is h d a   —  h a j m n in g  

n is b iy  

o 'z g a r i s h i ,  

s iljis h  

deform atsiyasida  — siljish  burchagi  kabi  kattaliklar  olinadi.

16 6 0 -yilda  ingliz  fizigi  R .G uk  juda  ko‘p  oMchashlar  asosida 

elastik  deform atsiya  sohasida  б  deform atsiya  kattaligi  bilan  p 

kuchlanish  orasidagi  bogManishni  aniqladi  va  o ‘zining  nom i  bilan 

ataladigan  Guk  qonunini yaratdi.  U  shunday  ta ’riflanadi:

Elastik  deformasiyalangan  jism d a   yuzaga  keladigan  ku ch la ­

nish  deformatsiya  kattaligiga  to ‘g ‘ri  proporsional  bo'ladi.  Y a’ni