Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 5 -  § .  K uchlar  ta ’sirin in g  m ustaqillik  qonuni

Bizga m a’lumki, jism tinch holatdan erkin tushayotganda og'irlik 

kuchi ta ’sirida bo'ladi  va g  tezlanish bilan tekis tezlanuvchan  harakat 

qiladi.  Jism ning o'tgan yo'li

formula bo'yicha aniqlanadi.

---

Shu jism ni  biro r  v0  boshlang'ich  tezlik  bilan  tik  pastga  tashlab 

yuborsak,  bu  holda  ham  jism  g tezlanish  bilan  tekis  tezlanuvchan 

harakat qiladi va uning o ‘tgan  yo‘li  (24)  formula bo'yicha aniqlanar 

edi:

. 

gt2 

S =  v 0t + —

  .

Bu  form uladagi  birinchi  had  uQt  jism ning  inersiya  bo'yicha 

harakatidagi  o 'tg a n   yo'lini,  y a’ni  vQ  boshlang'ich  tezlik  bilan  t 

vaqt ichidagi to 'g 'ri chiziqli tekis harakatidagi o'tgan yo'lini bildiradi.

й

2

Ikkinchi  had 

esa  jism ning  tin ch   holatdan  erkin  tushishdagi

o 'tg an  yo'lini  bildiradi.

D em ak ,  jism g a   kuch,  m asalan,  og'irlik  ku ch i  t a ’sir  qilsa, 

jism n in g   tezlan ish i  uning  nisbatan  tinch  holatda  turishi  y o k i 

harakatda  bo ‘lishiga  bog'liq  bo ‘Imaydi.

Biroq jism ga  bir  vaqtda  bir  nech a  kuch  ta ’sir  qilishi  m um kin. 

M asalan,  sam olyotga bir vaqtning o 'zid a  m otorning tortish  kuchi, 

havoning  qarshilik  kuchi,  og'irlik  kuchi  va  qanotning  ko'tarish 

kuchi  ta ’sir  etadi.  Tajribalardan  ko'rinadiki,  alohida  olingan  h ar 

bir  kuch  jism   h arak atda  yoki  tin c h   holatda  bo'lishiga  bog'liq 

bo'Im agan  holda  unga  kattalik jih a tid an   ham ,  yo'nalishi jihatidan 

ham   m a’lum bir tezlanish beradi.  H aqiqatan,  agar m  massali jismga 

F\  kuch  ta ’sir  etsa,  uning  olgan  a,  tezlan ishin i  N y u to n n in g  

ikkinchi  q o n u n id a n   foydalanib  hisoblab  to p ish   m um kin.  Shu 

jism ning  o'ziga  boshqa  F2  kuch  ta ’sir  etsa,  uning  olgan  yangi  a2 

tezlanishini  ham   shu  usul  bilan  topish  m um kin.  Endi  shu jism ga 

bir  vaqtning  o 'z id a   bir  xil  yo 'n alish   bo'yicha  fj  va  f 2  kuchlar 

ta ’sir  etsin.  Bu  holda  tajriba  jism ning  olgan  tezlanishi  a,  va  a2 

tezlanishlarning yig'indisiga teng bo'lishini  ko'rsatadi.  Agar  F,  va 

F2  kuchlar qaram a-qarshi  tom onga  yo'nalgan  bo'lsa,  tajriba jism  

katta  kuch yo 'n alg an   tom onga  qarab  я,  va  a2  tezlanishlar farqiga 

teng  tezlanish  bilan  harakatlanishini  ko'rsatadi.

D em ak,  h ar  bir  kuch,  bir  o 'z i  yoki  boshqa  kuchlar  bilan 

birgalikda  ta ’sir  etishidan  q a t’iy  nazar,  o'zining  ta ’sir  yo'nalishi 

b o 'yicha tezlanish  beradi,  deb ayta olamiz.

106

---

Bu  holat  kuchlar  ta ’sirining  mustaqillik  qonuni  deb  ataladi  va 

quyidagicha ta ’riflanadi:

Agar jism ga  bir  necha  kuch  t a ’sir  etayotgan  b o ‘Isa,  har  bir 

kuch  boshqa kuchlar bilan  birga yoki ya kka о ‘zi ta ’sir qilayotganidan 

q a t’iy  nazar jism ga  hamma  vaqt  bir xil  tezlanish  beradi.