Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 6 -   § .  J ism   im pulsi.  Kuch  im pulsi

N y u to n n in g   ikkinchi  q o n u n id an   foydalanib,  vaqtning  ayni 

payti  uchun jism ning harakatlantiruvchi  kuchi,  massasi va tezlanishi 

qiym atlarini aniqlash  m um kin.  Biroq ko‘p hollarda bu kattalikiarni 

vaqtning  oldindan  berilgan  ixtiyoriy  payti  u ch u n   aniqlash  kerak 

bo'ladi.  Bunday  hisoblashlarda jism   impulsi  va  kuch  impulsi  deb 

ataladigan  fizik  kattaliklar orasidagi  bog'lanishdan  foydalaniladi.

Jism  impulsi  deb, jism   massasining  uning  tezligiga  ко ‘paytm asi 

bilan  ifodalangan  mv  vektor  kattalikka  aytiladi.

Kuch  impulsi  deb,  jismga  ta ’sir  etayotgan  kuchning  shu  kuch 

t a ’sir  etgan  vaqt  oralig'i  qiymatiga  к о ‘paytmasi  bilan  ifodalangan 

FAt  vektor  kattalikka  aytiladi.

Jism   im p u lsi  b ilan   ku ch   im p u lsi  o ra sid a g i  b o g 'la n is h n i 

aniqlaylik.

Biror  v0  boshlang'ich tezlik bilan harakatlanayotgan  m massali 

jismga А /vaqt  oralig'ida o'zgarm as  F  kuch ta ’sir etayotgan bo'lsin.

Bu kuch jismga doimiy  a  tezlanish beradi va natijada jism  v  tezlikka 

erishadi. Tezlanishning ta ’rifiga ko'ra

ekanini  nazarga olib,  N yutonning  ikkinchi q on u n in i  ifodalaydigan

(71)  form ulani  quyidagicha  o'zgartirib  yozam iz:

mv  -   mv о

At

(72)

B undan

F  АГ = mv -  mv0.

(73)

107

---

Bu  ifodadan  FAt —  kuch  im pulsi,  mvo  va  mv — mos  ravishda 

kuch  ta ’sir  etm asdan  aw algi  va  ta ’sir  oxiridagi  jism   impulslari.

(73)  form uladan  ko'rinadiki,  jism   im pulsining  o ‘zgarishi  bilan 

kuch  impulsi  bir  xil  yo‘nalishga  ega  ekan.  Bu  form ula  impulsning

о ‘zgarishi  qonunini  ifodalaydi.

Jism  impulsining  o'zgarishi  kuch  impulsiga  teng.  (72)  ifodaga 

asosan,  vaqt  birligida jism   impulsining  o'zgarishi  shu jismga  t a ’sir 

etayotgan  kuchga  teng.

D em ak,  jism ning  b oshlang'ich  va  oxirgi  tezliklarini  ham da 

massasini  o ‘lchab,  unga  ta ’sir  etayotgan  kuch  kattaligini  hisoblab 

topish  m um kin.

Impuls  birligi  qilib,  birlik  massali jism ning  birlik  tezlik  bilan 

harakatlantira  oladigan jism   impulsi  qabul  qilingan,  y a ’ni

M

 = M H -

SI  da jism   im pulsining birligi

[mv] = 

1

kg 

1

 — = I k g — .

s  

s

Kuch  impulsining  birligi  qilib,  vaqt  birligida  bir  birlik  kuchning 

jism ga  beradigan  impulsi  qabul  qilingan,  ya’ni

SI  da  kuch  im pulsining  birligi

[F  • Af] = IN  • 1  s =  IN • s.

(72)  form ulaga  binoan