Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 2 -  § .  Jism n in g  m assasi  va  zich ligi

T ajrib a larn in g   k o 'rsa tis h ic h a ,  bir  xil  k u ch lar  bilan   t a ’sir 

qilinganda  turli  jism lar  o ‘z  tezliklarini  turlicha  o'zgartirar  ekan. 

B oshqacha  aytganda,  ayni  bir  x il  kuch  turli  jismlarga  turlicha 

tezlanish  beradi.  Bunga  quyidagi  m isolda  ishonch  hosil  qilish 

m um kin.

G orizontal  yo'lda  biri  yukli,  ikkinchisi  yuksiz bo'lgan  ikki  yuk 

avtomobili bir xil tezlik bilan kelayotgan bo'lsin.  Shu  ikki avtomobilga 

bir  vaqtda  birdan  torm ozlash  kuchi  ta ’sir  eta  boshlaganda  yukli 

avtom obilning o 'z  harakatini  yuksiz avtomobilga  nisbatan uzoqroq 

davom ettirishini,  binobarin,  kam roq tezlanish  olishini  kuzatamiz. 

D em ak,  jis m n in g   olgan  te z la n ish in in g   kattalig i  faqat  t a ’sir 

etayotgan  kuchning  kattaligiga  em as,  shu  bilan  birga jism larning

99

---

b a ’zi  xususiy  xossasiga  ham   bog‘liq  b o ‘lar  ekan.  Jism larning  bu 

xossasi  massa deb ataladigan skalyar fizik kattalik bilan tavsiflanadi 

va u  m harfi bilan belgilanadi.

0

‘zgarmas  kuch  ta ’sirida  kichikroq  tezlanish  olgan  jism ning 

massasi  kattaroq  va  aksincha,  kattaroq  tezlanish  olgan  jism ning 

massasi  kichikroq  b o ‘ladi.  T inch  turgan  (yoki  harakatdagi)  katta 

massali  jism ni  kichik  massali  jism ga  nisbatan  harakatga  keltirish 

(yoki  h a ra k a tin i  o ‘zg artirish )  u c h u n   k a tta ro q   k u ch   q o ‘yish 

kerakligi  tajribalardan  m a’lum.  B undan, jism ning  massasi  qancha 

katta bo'lsa, u o ‘z harakatining o'zgarishiga shuncha to ‘sqinlik qiladi, 

degan  xulosa  kelib  chiqadi.  Shu  m a ’noda,  massa jism ning  inertlik 

o'lchovidir  deyish  m um kin.  S h u n in g   u ch u n ,  o d atd a,  massasi 

kattaroq  bo'lgan  jism   inertroq  deyiladi.  D em ak,  yuqorida  qayd 

q ilin g an   m iso ld a,  yukli  av to m o b iln in g   m assasi  yuksiz  av to - 

m obilning  m assasidan  k o 'proq  b o ‘ladi.  B undan, jism ning massasi 

shu  jism dagi  m odda  miqdoriga  to'g'ri proporsional  bo'ladi,  degan 

xulosaga kelamiz.

Shunday qilib, jism ning massasi uning qanday o ‘zaro ta ’sirlarda 

qatnashishiga va qanday harakat qilishiga bog'liq bo'lm agan xossasi — 

inertligini  ifodalaydi.

Turli jism larning  massalarini  taqqoslash  u ch u n   modda  zichligi 

tushunchasidan  foydalaniladi.  M oddaning hajm  birligidagi massasi 

bilan  o'lchanadigan  kattalik  modda  zichligi deb  ataladi.

A gar  jism n in g   massasi  m,  hajm i  V  b o ‘lsa,  u  h olda  uning 

zichligi,  ta ’rifga binoan,

ifodadan  aniqlanadi,  bu  yerda  p  —  m oddaning  zichligi.

L aboratoriya  sharoitida  m oddalarning  zichligini  aniqlashning 

tu rli  usullari  m avjud.  M asalan ,  p ik n o m etrik   usul  bilan  h am  

suyuqliklarning,  h am   q attiq  m o d d alarnin g   zichligini  c ‘lchash 

m um kin.

Abu  R ayhon  Beruniy o ‘z q o'li  bilan  yasagan  konussim on asbob 

yordam ida  m etallar  va  boshqa  bir  qator  m oddalarning  zichligini 

a n iq   o ‘lchagan .  K o n u ssim o n   asbob  yuqoriga  to m o n   toray ib  

boradigan  va silindrsim on bo'y in g a ega idishdan  iborat bo'lib  (55-

100

---

rasm ),  tu z ilish i  jih a td a n   h o z irg i  v aq td a  la b o - 

rato riy alard a  zich lik n i  a n iq lash d a  ishlatiladigan 

piknometiga o ‘xshaydi.  Bo‘ynining o ‘rta qismida kichik 

dum aloq teshik b o ‘lib,  unga  mos kattalikda bukilgan 

nay  ulangan.  Idishga  suv  quyib,  nay  sathigacha 

toMdiriladi.  Zichligi  aniqlanadigan  metall b o ‘laklari 

suvga  so lin a d i.  N a tija d a   zich lig i  iz la n a y o tg a n  

m etallning  hajm icha  suv  nay  orqali  oqib  tushadi.

Idishning  b o ‘yni  shunday  to r  qilib  ishlanganki, 

h a tto   suli  d o n id e k   k attalik d ag i  m o d d a  b o ‘lagi 

solinganda  ham   idishdagi  suv  sathining  o'zgarishi 

sezilarli  b o ‘lgan.  K eyinchalik  suvning  nay  orqali 

to'xtam asdan  oqishini  ta ’m inlash  m aqsadida  nay 

kichkina tam ovga almashtirilgan.

Abu  R ayhon  Beruniy  to m o n id a n   kon ussim o n  asbob  y o r- 

dam ida  aniqlan g an   m od d alarn in g ,  xususan,  o ltin   va  sim obning 

zichliklari  u la rn in g   hozirgi  q iy m a tlari  bilan  ta q q o slan g an d a 

yetarlicha aniqlikda o ‘lchanganligiga am in boMamiz.

M odda  zichligi  te m p e ra tu ra   va  bo sim g a  b o g 'liq ,  c h u n k i 

tem peratu ra  va  bosim   o ‘zgarishi  bilan  jism larning  hajmi  ham  

o'zgaradi;  hajm  kattalashganda zichlik kamayadi va,  aksincha,  hajm 

kichiklashganda zichlik ortadi.  Bunga (

68

)  form ula asosida ishonch 

hosil  qilish  qiyin  emas.

Abu  Rayhon  Beruniy  ham   o ‘z  davrida  m oddalarning  zichligi 

ularning tozaligiga va temperaturaga bog‘liq deb hisoblagan va zichlikni 

o ‘lchashda  bir qato r am aliy  k o ‘rsatm alar berib  o 'tg an   (

2

-  § ga q.).