Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 3 -  § .  N yu ton n in g  ikkinchi  qonuni

N yutonning  ikkinchi  q o n un i jism ga  q o ‘yilgan  kuch  bilan  shu 

kuch  ta ’sirida  jism ning  olgan  tezlanishi  va  massasi  orasidagi 

bog‘lanishni  aniqlaydi.  Bu  bog‘lanishni  m iqdor  jihatdan  topish 

uchun  N yuton  tajribalar  o ‘tkazib,  oM chashlar  olib  bordi.  Shu 

m aqsadda  u  g o rizo n tal  stol  u stida  ju d a   oz  ishqalanish  bilan 

harakatlanadigan  aravachadan  foydalandi  (56-  rasm).  Aravachaga 

D  d inam om etr  m ahkam langan  b o ‘lib,  d inam om etm ing  ikkinchi 

uchigai?  blokdan  o ‘tkazilgan  ip n in g   bir  uchi  bog‘langan.  Ipning

101

---

D

chig'iriqdan  oshib  tushgan  ikkinchi  uchiga esa  M  p allad ia osilgan. 

Aravachaga ta ’sir etayotgan kuchni dinam om etm ing ko‘rsatishlariga 

qarab  aniqlash  m um kin.  A ravachaning  massasi  shayinli  tarozida 

o ‘lchanadi. Jism o ‘zgarmas kuch ta ’sirida tekis tezlanuvchan harakat 

qiladi,  shuning uchun aravachaning harakat vaqti  / ni sekundom er, 

m etronom  vositasida bu vaqt oralig'ida  uning bosib o ‘tgan yo‘li 

5

 ni 

m etrlar  bilan  o ‘lchab,

2 s  

°  

/2

form uladan qo'yilgan kuch ta ’sirida aravachaning olgan tezlanishini 

hisoblab  topish  m um kin.

N yuton  o ‘z  tajribalarida  a w a l  jism   (aravacha)ning  massasini 

o ‘zgarmas  qilib  oldi  va  unga  h a r  xil  m iqdordagi  kuch  (yuk)  lar 

bilan  ta ’sir  etib,  jism   (aravacha)ning  olgan  tezlanishini  aniqladi. 

S o 'n g   t a ’sir  e tu v c h i  k u ch   (y u k )n i  o 'z g a rtirm a y   tu rib ,  jism  

(aravacha)ning  massasini  (aravacha  ustiga  turli  yuklarni  qo'yish 

y o 'li  b ilan )  o ‘zg artirg an   h o ld a   ta jrib a la r  o ‘tk a zd i.  K o ‘p lab  

o4kazilgan  tajribalar asosida  N y uto n   quyidagi  xulosalarga  keldi:

1

)  jism   o'zgarm as  kuch  t a ’sirida  o'zgarm as  tezlanish  bilan 

harakatlanadi;

2) jism ning  massasi  о ‘zgarmas  bo ‘Iganda  uning  tezlanishi  ta ’sir 

qiluvchi  kuchga  to ‘g ‘ri  proporsional  ravishda  o ‘zgaradi,  y a ’ni

a ~   F ;

102

---

3

)  o'zgarm as  kuch  t a ’sirida  jism n in g  olgan  tezlanishi  jism

massasiga  teskari  proporsional  ravishda  о ‘zgaradi,  y a ’ni  a ~   — •

m

Bu  xulosalarni  birlashtirib,  N y u to n   dinam ik aning   ikkinchi 

qonunini  yaratdi:

Jism  olgan  tezlanish  shu  jism ga  t a ’sir  etuvchi  kuchga  to'g'ri 

proporsional va  uning massasiga  teskari proporsional  Bu qonunning 

m atem atik ifodasi  quyidagi  ko‘rinishga ega:

m

N yutonning o ‘zi  dinam ikaning  ikkinchi  qonunini  quyidagicha 

ta ’riflagan:  „H arak at  m iqdorining  o ‘zgarishi  harakatlantiruvchi 

kuchga  proporsional  va  shu  kuch  ta ’siri  yuz  berayotgan  to 'g 'ri 

chiziq  y o 'n alish i  b o 'y ich a  so d ir  b o 'la d i.“  Bu  yerda  „h arakat 

m iqdori"  deganda  J is m   im pulsi“ ni  tushunish  lozim.

K uch  va  tezlanish  vektor  kattalikdir,  binobarin,  tezlanishning 

yo'nalishi  kuchning  yo'nalishi  bilan  bir xil  bo'ladi.  Shunga asosan 

(69)  ifodani  vektor  ko'rinishda  quyidagicha  yozish  mum kin:

a = l .  

(70)

m

Bu  m unosabatni  o'zgartirib  yozamiz:

F  = та. 

(71)

D em ak, jism ga  ta ’sir etuvchi  kuch  shu jism   massasi  bilan  uning 

shu kuch  ta ’sirida olgan  tezlanishi ко 'paytmasiga  teng bo'ladi.  Biroq 

shuni  qayd  qilish  kerakki,  k u ch n in g   t a ’siri  faqatgina  jism lar 

harakatining  tezlanishida  n am oy o n   b o'lm ayd i.  K uch  ta ’sirida 

jism lar,  shuningdek,  deformatsiyalanishi  (shaklini  o'zgartirishi) 

ham   m um kin.  M asalan,  sim ga  osilgan  yuk  sim ni  c h o 'z a d i. 

Deformatsiya miqdoriga qarab kuchning kattaligini aniqlash mumkin. 

M a’lum ki,  kuchni  prujinali  d in a m o m etr  yordam ida  o 'lchash  shu 

hodisaga asoslangan.

Jismga hech qanday kuch  ta ’sir etm aganda N yutonning birinchi 

qonuni  ikkinchi qonunidan xususiy  hoi  ko 'rin ishida kelib chiqadi. 

H aqiqatan  ham ,  kuch  nolga teng  (F =  

0

)  b o'lg an d a tezlanish  ham

103

---

nolga teng (a =  

0

) bo'ladi,  chunki jism larning massasi hech qachon 

nolga teng bo'lm aydi  (m  > 

0

).

D inam ikaning  birinchi  va  ikkinchi  q o n unlari  buyuk  bo bo- 

kalonim iz  Abu  Ali  ibn  Sinoning  fizikaga  oid  kitobida  o ‘z  aksini 

topganligini eslatib o ‘tam iz  (

2

-  § ga q.).