Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

3 1 -   § .  N yu ton n in g  birinchi  qonuni

N yuton  tajriba  va  kuzatishlarga  asoslanib,  jism larning  qanday 

holda nisbiy tinchlikda va qanday holda to'g'ri chiziqli tekis harakatda 

b o 'lish in i  an iq lab ,  b irin ch i  q o n u n in i  kashf  etdi.  N y u to n n in g  

birinchi  q o nu ni  quyidagicha  t a ’riflanadi:  har  qanday jism   unga 

boshqa jism lar ta ’sir qilmaguncha  о ‘zining tinch  holatini yoki to ‘g ‘ri 

chiziqli  tekis  harakatini saqlaydi.

7 —  M. 0 ‘lmasova 

97

---

N y u to n n in g   b irinchi  q o n u n id a n   jism ga  tash q i  kuch  t a ’sir 

qilm asa,  u  yo'nalishi  va  kattaligi  jihatdan  o 'zgarm as  tezlik  bilan 

h arak at  q ilad i,  degan  xulosa  kelib  ch iq ad i.  T in c h   h o la t  esa 

harakatning  tezligi  nolga  teng  bo'lgan  xususiy  holidir.

N y u to n n in g   b irinchi  q o n u n id a n ,  agar  k u ch larn in g   t a ’siri 

bo'lm asa,  h ar  qanday  m oddiy jism   tabiatidan  va  holatidan  q a t’iy 

nazar  tin ch  holatini  yoki  to 'g 'ri  chiziqli  tekis  harakatini  saqlash 

xossasiga ega ekanligi  kelib chiqadi. Jismning o'zining tinch  holatini 

yoki  to 'g 'ri chiziqli  tekis harakati  holatini saqlash xususiyati  inersiya 

deyiladi.  S huning  uchun  N y u to nn in g  birinchi  qo nu ni  inersiya 

qonuni deb  ham   ataladi.

Inersiyaning nam oyon bo'lishiga biz ham m a vaqt duch kelamiz. 

M asalan,  harakatlanayotgan vagonning tezligi b irdan  o'zgarganida 

yo'lovchilar  o'zlarin in g   dastlabki  holatlarini  saqlagan  holda,  agar 

tezlik  kam aysa —  oldinga,  tezlik  ortsa —  orqaga  og'adilar.  Yelib 

borayotgan ot birdan to'xtab qolsa,  chavandoz o 'z  harakatini davom 

ettirib  otning  boshidan  oshib  tushadi.  Inersiya  tufayli  jism ning 

tezligini  b ird an   o 'zg artirib   b o 'lm ay d i,  b u n in g   u c h u n   m a ’lum  

m uddat kerak bo'ladi.

N y uton ning   birinchi  q o n u n in i  tajribada  bevosita  tekshirish 

m um kin  em as,  chunki  atrofdagi  barcha jism larning  ta ’sirini  to 'la  

b artaraf  qilish  m um kin  em as.  Ayniqsa,  b ir  jism ning 

ikkinchi 

jism ga  ishqalanishini  b artaraf qilish  ancha  qiyin.  Biroq,  bir  q ato r 

dalillarni  um um lashtirish  orqali  N yutonning  birinchi  qonunining 

to 'g 'r ilig ig a   is h o n c h   h o sil  q ilis h im iz   m u m k in .  J u m la d a n , 

harakatlanayotgan  jism ga  atrofdagi  jism lar  tom o n id an   qarshilik 

ko'rsatayotgan kuchlar qancha kam bo'lsa, jism ning tezligi  shuncha 

oz  kam ayishini  payqash  oson.  M asalan,  bir xil  kuch  bilan  otilgan 

sh arch a  asfaltlan gan  y o 'ld a   q u m d agid an   k o 'p ro q   d um alay d i, 

m uzning ustida esa asfalt yo'ldagidan  yanada  kichikroq  ishqalanish 

kuchi  ta ’sir  etadi.

A trofim izdagi  jism larning  o datda  kuzatiladigan  tinch  holatda 

yoki  to'g'ri chiziqli tekis harakatda bo'lishiga jism ga ta ’sir etayotgan 

barcha kuchlarning bir-biri bilan o'zaro   kompensatsiyalanishi  (bir- 

birining ta ’sirini  yo'qotishi)  sabab bo'ladi.  M asalan,  tinch h o latd a 

turgan  h ar  qanday  jism ning  Yerga  tortilish  kuchi  tayanch  yoki

98

---

osmaning reaksiya kuchi bilan  kompensatsiyalangan b o ‘ladi; to 'g 'ri 

chiziqli  tekis  harakatlanayotgan  avtomobil  dvigatelining  tortish 

kuchi  g 'ild ira k la r  va  Y er  o rasid ag i  ish q alan ish   kuchi  b ilan  

kompensatsiyalangan bo'ladi va hokazo.  Shuning uchun  Nyutonning 

birinchi qon un ini yana quyidagicha ta ’riflash  mum kin:  agar jismga 

hech  qanday  kuch  ta ’sir  etmasa  yoki  unga  ta ’sir  etuvchi  kuchlar 

bir-biri  bilan  kompensatsiyalangan  bo ‘Isa,  и  holda  bunday  jism  

о ‘zining  tinch  holatini  saqlaydi yo ki  to ‘g ‘ri  chiziqli  tekis  harakatini 

davom  ettiradi.

N yutonning  birinchi  q o nu ni  har  qanday  sanoq  sistem asida 

ham   bajarilaverm aydi.  H arakatning  tavsifi  sanoq  sistem asining 

tanlab  olinishiga bog'liq  ekanligi  ta ’kidlab  o'tilgan  edi  (9-§ ga q.). 

Bir-biriga  nisbatan  biror  tezlanish  bilan  harakat  qilayotgan  ikki 

sanoq sistemasiga  nisbatan jism ning holatini  kuzataylik.  Agar jism  

ulardan  biriga nisbatan tinch turgan bo'lsa,  ravshanki,  ikkinchisiga 

nisbatan  u  tezlanish  bilan  harakatlanadi.  D em ak,  N yutonning 

birinchi qonuni bir vaqtning o'zida ikkala sistemada qanoatlantirilishi 

m um kin  emas.

N y u to n n in g   b irin ch i  q o n u n i,  shu  ju m la d a n ,  ikkinchi  va 

uchinchi qonunlari  faqat  inersial sanoq sistemasida qanoatlantiriladi, 

noinersial sanoq sistemasida esa qanoatlantirilm aydi.