Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

6 5 -   § .  Q attiq   jism n in g  h arakati

M a 'lu m k i,  kuch  t a ’sirida  jism lar  deform atsiyalanadi.  Ko‘p 

h o lla rd a   b u n d a y   d e fo rm a ts iy a la r  shu  q a d a r  z a if   b o 'la d ik i, 

jism larning  harakatini  tavsiflashda  ularni  e ’tiborga  olm asa  ham 

14

 — M. O'lmasova 

209

---

b o 'lad i.  Agar  qaralayotgan 

m asalaning  sh artlariga  bi- 

n o an   jism n in g   d e fo rm a t- 

siyasini  e ’tiborga  olm aslik 

m u m k in   b o 'l s a ,  b u n d a y  

jism   a b so lyu t  q a ttiq   jism  

deyiladi.  Shuni  nazarda  tu - 

tish  kerakki,  ta b iatd a  absolyut  q attiq   (y a’ni  m u tlaq o   d efo r- 

m a ts iy a la n m a y d ig a n )  jis m la r   y o 'q .  F a q a t  jis m la r   m a ’lum  

sharoitlarda  harakatlangan  vaqtda  deform atsiyani  hisobga  olm asa 

bo'ladigan  darajada  kichikligi  ulam i  absolyut  qattiq jism   deb  qabul 

qilishga  im kon  beradi.

Q attiq  jism ning  har  qanday  harakatini  ikkita  asosiy  harakat 

turiga  —  ilgarilanma  va  aylanm a harakatlarga  ajratish  m um kin.

Ilgarilanm a  harakat — bu  shunday  harakatki,  bun da  h arak at­

lanayotgan  jism   bilan  bog'langan  istalgan  to 'g 'ri  chiziq  harakat 

davom ida o'ziga  parallelligicha qoladi  (102-  rasm).  Boshqacha  qilib 

aytganda,  ilgarilanma  harakatda jism ning barcha  nuqtalarining bir 

xil  vaqt  orakqlarida  ko'chishi  kattalik va  yo'nalish jihatidan  bir xil 

b o 'la d i,  shu  sababli  b arch a  nu q ta larn in g   tezligi  va  tezlanishi 

v aq tn in g   h a r  b ir  m o m e n tid a  b ir  xil  b o 'lad i.  S h u n in g   u ch u n  

ilgarilanm a  harakat  jism ning  bitta  nuqtasining —  u ning   massa 

m arkazining harakati deb  qaralishi  m um kin.  Bunda  biz jism ning 

b u tu n   m a s s a s i  u n in g   m a s s a   m a r k a z id a   t o 'p l a n g a n   d e b  

hisoblashim iz  kerak.

102-  rasm.

---

Aylanm a  harakat  vaqtida jism ning  barcha  nuqtalari  markazlari 

a y la n ish   o ‘qi  d eb   a ta lu v c h i  b ir d a n - b ir   c h iz iq d a   y o tu v c h i 

aylanalar  bo'ylab  bir  xil  burchak  tezlik  bilan  harakatlanadi  (103- 

a  rasm ).  Aylanish  o 'q i  jism dan  tashqarida  yotishi  ham   m um kin 

( 1 0 3 - 6   rasm ).  A ylan m a  h arak a tn i  tavsiflash  u ch u n   aylanish 

o 'q in in g   fazodagi  vaziyatini,  jism ning  vaqtning  har  bir  paytidagi 

burchak  tezligini  bilish  kerak  bo'ladi.