|
6 6 - § . K uchlar t a ’sirida jism n in g m uvozanat sh artlari
M a’lum ki, h ar qand ay jism ilgarilanm a harakat qilishi va
un d an tashqari biror o 'q atrofida aylanishi yoki burilishi m um kin.
Jism larning ana shu ikki turli harakatda bo'lishi m um kin bo'lgan
m uvozanat shartlarini к о 'rib chiqaylik.
A w alo , aylanish bo 'lm ag an holda (ya’ni ilgarilanm a h arakat
d a ) j i s m n in g m u v o z a n a t s h a r t i n i a n iq la y lik . Bu h o ln i
parashyutchining harakati misolida ko'rib chiqaylik.
P arashyutchi tu sh ay o tg an id a unga b ir vaqtning o 'z id a b ir
to 'g 'ri chiziq bo'yicha pastga yo'nalgan og'irlik kuchi va yuqoriga
y o 'n a lg a n h a v o n in g q a rs h ilik k u c h i t a ’sir q ila d i. T u sh ish
b oshlangandan parashyut ochilguncha og'irlik kuchi havoning
q arsh ilik k u c h id a n k a tta b o 'lg a n i u c h u n p a ra sh y u tc h i te z
lanuvchan harakat bilan tushadi. Parashyut ochilgandan so'ng
havoning qarshilik kuchi og'irlik kuchidan katta b o'lgani u ch u n
p a ra s h y u tc h i s e k in la n u v c h a n h a ra k a t q ila d i. A m m o b iro r
vaqtdan keyin og'irlik kuchi havoning qarshilik kuchiga teng bo'lib
qoladi va parashyutchi shu vaqtdagi tezligi bilan to 'g 'ri chiziqli
tekis harakat qilib tu sh a boshlaydi. Bu vaqtda og'irlik kuchi bilan
h a v o n in g q a r s h ilik k u c h i b i r - b i r i n i k o m p e n s a ts iy a la y d i,
b in o b a rin , p a ra s h y u tc h in in g te z la n ish i n olga te n g b o 'la d i.
D em ak, parashyutchi m uvozanat holatida bo'ladi.
Jismga bir to 'g 'ri chiziq b o 'y ich a ta ’sir qiluvchi ikkita teng va
q a ra m a -q a rsh i y o 'n a lg a n k u c h la r o 'z a r o m u voza n a tlan uvch i
kuchlar deyiladi.
A m ald a b ir-b irin i m u v o z a n a tlo v c h i k u c h la r faqat ikkita
b o 'lm asdan bir n ech ta kuchlardan iborat bo'lgan hollar ko'proq
uchraydi. N yutonning ikkinchi qo nu nid an shunday xulosa kelib
211
chiqadiki, agar jism ga ta ’sir etuvchi b archa kuchlarning teng
ta ’sir etuvchisi nolga teng bo'lsa, bu jism ning tezlanishi ham
nolga teng bo'ladi, dem ak, jism m uvozanat holatida bo'ladi. Agar
teng ta ’sir etuvchi kuch nolga teng bo'lm asa, u holda jism ni
m u v o z an atg a keltirish u ch u n bu ten g t a ’sir etu v ch i kuchni
a n iq la b , s o 'n g ra u n i m u v o z a n a tla y d ig a n q o 's h im c h a kuch
qo'yish kerak.
Teng ta ’sir etuvchi kuchga miqdor jihatidan teng bo ‘Igan va bu
ku ch bilan bir t o ‘g ‘ri ch iziqda yo tgan, lekin q a ra m a -q a rsh i
tomonga yo ‘nalgan kuch muvozanatlovchi kuch deyiladi.
S hunday qilib, aylanish b o ‘lmagan holda jism ning m uvoza-
natda bo ‘lishi uchun jism ga qo ‘yilgan kuchlarning teng ta ’sir
etuvchisi nolga teng bo ‘lishi zarur.
Agar kuchlarning geom etrik yig'indisi nolga teng bo 'lsa, u
holda bu kuchlar vektorlarining h ar qanday o'qdagi proyeksiya-
la rin in g y ig 'in d isi h am nolga te n g b o 'la d i. S h u n in g u c h u n
jism ning m uvozanat shartini yana quyidagicha ifodalash mum kin:
aylanish bo ‘Imagan holda jism m uvozanatda bo ‘lishi uchun jism ga
q o ‘yilg an ku chlarning ha r qanday o'qdagi ta sh kil etuvchilari
y ig ‘indisi nolga teng b o ‘lishi zarur.
M isol sifatida qiya tekislikdagi jism ning ishqalanish bo'lm agan
holdagi m uvozanat shartini к о 'rib chiqaylik.
U zunligi / = AB, balandligi h = BC b o'lgan A B C qiyalikda
og'irligi P bo'lgan yuk turgan b o'lsin (104- rasm ). p kuchni
ikkita tashkil etuvchiga — qiya tekislikka parallel b o 'lg a n fj
kuchga va unga perpendikulyar yo'nalishdagi F2 kuchga ajratamiz.
F2 k u c h b ilan yuk q iy a te k islik n i b o sa d i, n a tija d a d e fo r
m atsiyalangan tekislik m iqdor jih atd a n F2 kuchga ten g , lekin
qaram a-q arshi tom onga yo'nalgan N kuch (tekislikning reaksiya
k u ch i) bilan yukka t a ’sir qiladi. F, kuch t a ’sirida yuk qiya
tekislikdan pastga qarab tusha boshlaydi. Ishqalanishni hisobga
olm asak, yukni qiya tekislikda m uvozanatda saqlab qolish uchun
unga qiya tekislikka parallel ravishda yuqoriga yo'n algan va son
qiym ati \
f
\ ga teng bo 'lgan q o 'sh im ch a F kuch qo'yish kerak.
U holda yukka uchta kuch: P og'irlik kuchi, qiya tekislikning N
reaksiya kuchi va q o 'sh im ch a qo'yilgan F kuchlar ta ’sir qiladi.
212
104- ra sm d a n k o ‘rin a d ik i,
og'irlik kuchining fj tashkil etuv
chisi quyidagiga teng: F{ = p sin a =
= P
b u n d a a — tek islik n in g
qiyaligi. D em ak, qiya tekislikdagi
j i s m n i n g m u v o z a n a t s h a r ti
F= P sin a = P j ko'rinishda ifo- A
dalanadi. Agar bu shart
baja-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
