Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

7 0 -   § .  J ism larn in g  m assa  m arkazi

Jism larni  faqat  ilgarilanm a  harakatga  keltiruvchi  kuchlarning 

ta ’sir  chiziqlari  kesishgan  nuqta  shu jism ning  massa  m arkazi deb 

ataladi.

Tajribalam ing  ko'rsatishicha,  h ar  b ir  jism da  shunday  nuqta 

m avjud  b o 'lib ,  bu  n u q ta d a n   o 'tm a y d ig a n   h a r  q an d ay   kuch 

jism ni  aylanm a  harakatga  keltiradi.

219

---

B a rc h a   jis m la r n in g   m assa  m a rk a z la ri  u la rn in g   o g 'irlik 

m arkazlari  bilan  u stm a-u st  tushadi.

Jism larning  og'irlik  m arkazini  quyidagicha  usul  bilan  aniqlash 

m u m k in .  M a ’lu m k i,  h a r   q a n d a y   jis m   ju d a   k o 'p   m a y d a 

q ism lard an   ib orat.  S h u n d ay   q ism larn in g   h ar  biriga  Y erning 

m arkaziga  tom on  yo'nalgan  og'irlik  kuchi  ta ’sir  qiladi.  Yerning 

o'lch am i  katta  bo'lgani  uchun  bu  kuchlarni  bir-biriga  parallel  deb 

hisoblash  m um kin.  B inobarin,  h ar  q an d ay   jism ga  ju d a   k o 'p  

parallel  kuchlar  ta ’sir  qiladi.  Bu  kuchlarning  teng  ta ’sir  etuvchisi 

jism ning  butun  og'irligini  ifodalaydi.  Parallel  kuchlarni  qo'shish 

qoidasidan  foydalanib,  kuchlarning  teng  ta ’sir  etuvchisini  topish 

m um kin  (63-  §  ga  q.).

J is m n in g   h a r  b ir  a y rim   q ism ig a   t a ’sir  e tu v c h i  o g 'irlik  

kuchlarining  teng  ta ’sir etuvchisi  qo'yilgan  nuqta  og'irlik  markazi 

bo 'lad i.  Binobarin,  og'irlik  kuchi  qo'yilgan  nuqta jism ning  og'irlik 

m arkazi deyiladi.

1 1 0 - ra s m d a   b ir  jin s li  ( y a ’ni  b u tu n   u z u n lig i  b o 'y ic h a  

ko 'n d alan g  kesimi  bir  xil  bo'lgan  va  bir  xil  m oddadan  yasalgan) 

m etall  tay o q ch an in g   ayrim   qism lariga  t a ’sir  etu v ch i  parallel 

kuchlar  va  ularning  teng  ta ’sir  etuvchisi  bo'lgan  P  og'irlik  kuchi 

qo'yilgan  О n uqta  (og'irlik  m arkazi)  ko'rsatilgan.

Sim m etriya  markaziga  ega  bo'lgan  bir jinsli jism larning og'irlik 

m arkazi  ularning  geom etrik  (sim m etriya)  m arkazi  bilan  ustm a- 

u s t  tu s h a d i.  M a s a la n ,  b ir  ji n s l i   u c h b u r c h a k   s h a k lid a g i 

plastinkaning  og'irlik  m arkazi  u ch b urchak  m edianalari  kesishgan 

n u q ta d a ,  b ir  jin sli  p arallelo g ram m   sh aklidagi  p la stin k an in g  

og'irlik  m arkazi  u ning  diagonallari  kesishgan  n u qtada  b o 'lad i  va

hokazo.  O g'irlik  markazi jism - 

d an   ta sh q a rid a   h am   m avjud 

b o 'lis h i  m u m k in .  M a sa la n , 

h a lq a n in g   o g 'ir lik   m a rk a z i 

uning geom etrik  markazi  bilan 

mos  keladi.

110-  rasm.

P

A gar  jism   b ir  jin sli  b o 'l- 

m asa  (yoki  sim m etriya  m arka­

ziga  ega  b o 'lm a s a )  va  yassi 

b o 'lsa,  uning  og'irlik  m arka-