Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

7 2 -  § .  M oddiy  nuqtaning  inersiya  m om enti.  Impuls  m om enti.

Aylanm a  h arak at  d in am ik asinin g  a so siy   ten g la m asi

Q attiq   jism lar  u c h u n   xos  b o 'lg a n   h arak at  ilgarilan m a  va 

aylanm a  h arakatlardir.  Q attiq   jism ning   h ar  qanday  m urakkab 

harakatini  ana  shu  ikki  harakatga  keltirish  m um kin.  Ilgarilanm a 

harakatda jism ning  ham m a  nuqtalari  bir  xil  v  tezlik  va  bir  xil  a 

tezlanish  bilan  harakatlan ad i.  S huning  u ch u n   qattiq  jism ning 

ilg a rila n m a   h a r a k a tin i  o 'r g a n is h   o 'r n ig a   m assasi  sh u   jism  

m assasiga  teng  b o 'lg a n   b itta  m oddiy  n u q tan in g   jism ga  t a ’sir 

etayotgan  kuchlarning  teng  ta ’sir  etuvchisi  ta ’siridagi  harakatini 

o'rg anish  kifoya  qiladi.  O datda,  bunday  hollarda  m oddiy  nuqta 

sifatid a  jism n in g   o g 'irlik   m ark azi  (yoki  m assa  m a rk a z i)d a n  

fo y d a la n ila d i.  Q a ttiq   jis m n in g   ilg a rila n m a   h a ra k a ti  u c h u n  

dinam ikaning  asosiy  tenglam asi  N yu to n n in g   ikkinchi  qonunidir, 

y a’ni

F = т а ,

bu  yerda  F  —  jism ga  ta ’sir  etayotgan  kuchlarning  teng  ta ’sir 

etuvchisi,  m — jism ning  massasi,  a  — jism   massa  m arkazining 

tezlanishi.

A ylanm a  harakatda  boshqacha  h o la tn i  kuzatam iz.  A ylanm a 

harakatda jism ning  b archa  nuqtalari  m arkazi  aylanish  o 'q i  ustida 

yotgan  aylanalar  chizadi.  122-  rasm da  ixtiyoriy  tanlangan  a,  b,  с 

n u qtalam in g  harakat  trayektoriyasi  tasvirlangan.  A ylanalarning 

markazlari  aylanish  o 'q i  0 0 ,  ustida  yotibdi.  N uqtalam ing  chiziqli 

tezliklari  va  chiziqli  tezlanishlari  tu rlicha,  lekin  burchak  tezliklari 

va  burchak  tezlanishlari  bir  xil  bo'ladi.

Q attiq   jism n in g   ay lan m a  h arak a ti  dinam ikasi  q o n u n larin i 

aniqlash  uchun  kuch  va  kuch  m o m en ti  tushunchalari  bilan  bir 

q atorda  inersiya  m o m enti  tush un chasin i  ham   kiritish  lozim .  Bu 

k a tta lik n in g   m a z m u n in i  tu s h u n is h   u c h u n   b iro r  b o g 'la n is h  

yordam ida  (m asalan,  ip  bilan)  ushlab  turiladigan  m  massali  A 

m oddiy  nuqtaning  r  radiusli  aylana  b o 'ylab   harakatini  ko'rib 

ch iq am iz  ( 1 2 3 - rasm ).  F araz  qilaylik,  A  m oddiy  n uqtaga  f  

o'zgarm as  kuch  ta ’sir  etayotgan  bo 'lsin .  F  kuchni  F,  tangensial 

(aylanaga  urinm a)  va  F„  norm al  (aylana  markaziga  yo'nalgan)