Shimoliy amerika

Choʻllar. Sonora  

“

C

ho’l”  so’zini  eshitganimizda,  ko’z  oldimizga  cheksiz  qum  tepaliklari  va 

issiqdan qizigan yer yuzi bo’ylab tarqalayotgan jazirama havo keladi keltiramiz. Biroq 

Shimoliy Amerika cho’llari bundan mustasno. Ayrim cho’llar dengiz sathidan balandda 

joylashgan  bo’lib,  ularni  ba’zan  qor  qoplaydi.  Ayrimlari  okean  bilan  chegaradosh. 

Ba’zilarida  esa  suv  toshqinlari  ham  bo’lib  turadi.  Biroq,  ularning  har  biri  o’ziga  xos 

tarzda chiroyli va makkor. 

Shimoliy Amerika  qarama-qarshiliklar qit’asi bo’lib, bu yerda boshqa qit’alarga 

qaraganda cho’llar ko’p emas. Barcha cho’llar materikning g’arbiy qismida joylashgan. 

Shimoldan  janubga  qaraganda  Katta  havzaning  cho’llari  46°  shimoliy  kenglikdan 

boshlanadi.  Janubda  Sonora  cho’li  bilan  chegaradosh  Moxave  cho’li  joylashgan. 

Chetrog’da esa yoqimsiz Chiuaua cho’li yotadi. Biroq, aslida ular cho’l relyefi va iqlimiy 

xususiyatlariga qarab birlashgan cho’llar guruhidir. Bu hududlarning umumiy uzunligi 

2500  kilometrdan  oshadi.  Shimoliy  Amerika  cho’llarining  o’ziga  xos  xususiyati  bu 

ularning  g’ayrioddiy  relyefidir.  Bu  yerda  qadimgi  tog’  jinslarining  parchalanishi 

natijasida  hosil  bo’lgan  qumtepaliklari  tog’  tizmalari,  platolar  va  tog’lararo  havzalari 

bilan ko’pincha o’rin almashtirib turadi. 

Eng  bepoyon  cho’llardan  biri  –  Katta  havza  cho’llar  guruhidir.  Ular  hamma 

tomondan  tog’lar  bilan  o’ralgan:  sharqdan  ko’rkam  Qoyali  tog’lar,  g’arbdan  esa 

Kordillyeraning qirg’oq tizmalari yuksalib turadi. 520 000 kvadrat kilometr maydonni 

egallagan hudud bir necha cho’llarga bo’linadi: Blek-Rok, Katta sho’r ko’li va boshqalar, 

bundan tashqari, oltita shtat – Nevada, Yuta, Aydaho, Oregon, Kaliforniya va Vayoming 

hududlarining bir qismini ham qamrab oladi. Katta havzaning qismi yarim qurg’oqchil 

mintaqada  –  yoz  issiq,  ba’zan  jazirama  va  quruq,  qishi  esa  yaxshigina  sovuq, 

yog’ingarchilikdan  asosan  qor  yog’adi.  Katta  havzaning  ko’p  hududlari  mo’tadil 

mintaqada va 1000 metrdan ortiq balandlikda joylashgan, shuning uchun qor yog’ishi bu 

yerda yangilik emas. 

---

 

Uzoq janubda yoqimsiz Moxave cho’li joylashgan, u to’rtta shtat (Kaliforniya, Yuta, 

Arizona,  Nevada)  hududlarini  egallab,  Meksikaning  shimoli-sharqiga  ham  o’tadi.  Amerika 

Qo’shma  Shtatlari janubining  ramzi bo’lgan  bu  hudud bir  paytlar  qizg’in ehtiroslar makoni 

bo’lgan. Bu yerda kovboylar, oltin izlovchilar va avantyuristlar yurishgan, temir yo’l taraqlashi 

va shaxtalarda zarbalar eshitilgan. Bularning aksariyati hozir unutilib ketgan. Biroq ko’p yangi 

narsalar ham paydo bo’ldi: aerodrom, samolyotlarning bir nechta “qabristonlar”i, mashhur Las-

Vegas,  ulkan  suv  ombori  –  Mid  ko’li,  milliy  bog’lar  va  boshqalar  shular  jumlasidandir. 

Bularning barchasi uncha katta bo’lmagan Moxave hududida, turli manbalarga ko’ra, 120 ming 

kvadrat kilometr maydonda joylashgan. Shimoliy-sharqda va janubda cho’l tog’tizmalari bilan 

chegaralangan,  janubda  esa  issiq  Sonora  bilan  tutashgan.  Katta  havzaning  cho’llariga 

qaraganda, bu yerda iqlim issiqroq.Tinch okeani siklonlari bu yerga asosan qishda hayot baxsh 

etuvchi  namlikni  olib  keladi.  Yomg’ir  kamdan-kam  yog’sa-da,  shu  oz  vaqt  ichida  cho’lga 

tonnalab suv quyiladi va bu ko’pincha suv toshqinlariga olib keladi. Barcha tirik mavjudotlar 

yil  davomida  aynan  shu  daqiqalarni  orziqib  kutishadi.  Namlik  efemer  o’simliklarning 

urug’larini uyg’otadi va bir kechada cho’l yorqin gullarga burkanadi. 

Biroq, hatto kuchli yomg’ir ham cho’l tabiatini yumshata olmaydi. 1913-yilda 56,7°С – 

eng  yuqori  harorat  qayd  etilgan  bo’lib,  hozirda  bu  jahon  rekordidir.  Bu  ko’rsatgich  Moxave 

cho’lining shimoliy qismida joylashgan kichik bir tog’li vodiy – Ajal vodiysida qayd etilgan. 

Uzunligi 200 kilometrdan ortiq, kengligi esa 50 kilometrgacha bo’lgan bu vodiy sayyoramizdagi 

eng  issiq  joy  hisoblanadi.  Vodiyga  bu  nom  1849  yilda  berilgan.  O’sha  yili  bir  guruh  oltin 

izlovchilar  vodiyni  kesib  o’tmoqchi  bo’lishadi,  lekin  yo’lda  adashib  qolishadi.  Vodiy  hududi 

katta  bo’lmaganligi  sababli  cho’ldan  chiqib  ketish  imkoniyati  bor  edi,  lekin  safarga  yomon 

tayyorgarlik  ko’rilganligi  odamlarning  rejalarini  barbod  qiladi.  Sayohatchilarning  ko’pchiligi 

vafot etadi, qum asirligidan xalos bo’la olganlar esa bu joyni la’natladilar va unga “Ajal vodiysi” 

nomini berishadi.  

Janubda  Moxavening  jazirama  yerlari  Yuma,  Yuxa,  Kolorado,  Lechugilya,  Tule,  va 

Altar  mahalliy  cho’llarini  o’z  ichiga  olgan  haqiqiy  Sonora  cho’li  bilan  tutashadi.  Sonora  har 

tomondan  tog’  tizmalari  bilan  o’ralgan,  faqat  Kaliforniya  ko’rfazi  sohilida  okean  bilan 

uchrashadi.  Cho’lning o’ziga  xos  xususiyatlaridan biri  bu  mahalliy  tog’lardan  oqib keladigan 

ko’p sonli daryolar va son-sanoqsiz vaqtinchalik oqimlar vodiylaridir. 

 

 

---

 

Cho’lning shimoliy qismidan Kolorado, Yaki, Solt, Verde va Xila daryolari oqib o’tadi. 

Sonoraning shimoli-g’arbiy qismida esa Sonoita daryosi joylashgan. U va Rio-Sonore daryolari 

suvlari hech qachon Kaliforniya ko’rfazigacha yetib bormaydi, ular sahroga singib ketadi. Rio-

Magdalena suvlari ham okeanga kamdan-kam quyiladi. Iqlim quruq va issiq, cho’lning sharqi va 

shimoli-g’arbida  baland  tog  ‘tizmalari  bo’lgani  sababli    Meksika  qo’ltig’i  va  Tinch  okeani 

shamollari olib kelgan namlikning ko’p qismi Sonoraga yetib bormaydi. Yomg’ir ham kamdan-

kam yog’adi, shuning uchun, cho’l odatda, bahor va yoz oxirida, yomg’irli mavsumda jonlanadi. 

Qush  uchadigan  balandlikdan  qaraganda,  cho’l  huddi  mozaikaning  ko’p  sonli  

bo’laklaridan iboratdek ko’rinadi. Qumli joylar o’rnini toshli va loyli joylar, ularning o’rnini esa 

baland tog’ tizmalari egallaydi. Bu granit va vulqon balandliklari ham vaqt o’tishi bilan qulaydi 

va  qumga  aylanadi.  Hozirgi  kunda  ularning  yon  bag’irlarida  noyob  tabiiy  hududlar  –  kaktus 

daraxtlaridan iborat siyrak o’rmonlar bor. Qo’rmasdan bu yerda haqiqiy “kaktus o’rmoni” bor 

deb aytish mumkin. Eng ko’p uchraydigan daraxt turlari – tog’ etagidagi paloverde, temir daraxt, 

akatsiya va saguarodir. 

Saguaro  kaktusi  yoki  gigant  karnegiya  –  juda  qiziq  o’simlik.  Bu  o’simlikning  ba’zi 

namunalari  Sonorada  200  yilgacha  yashaydi.  Saguaro  faqat  urug’dan  unib  chiqadi.  Yomg’ir 

paytida,  maxsus  ildiz  tizimi  va  poyaning  tuzilishi  tufayli  o’simlik  juda  ko’p    namlikni  o’z 

tanasida to’playdi, keyin esa uni juda ehtiyotkorlik bilan sarflaydi. Kaktus hayoti davomida 15 

metrgacha  balandlikka  o’sadi,  og’irligi  esa  10  tonnadan  oshadi.  Ko’plab  hayvonlar  saguaro 

tagida  boshpana  topadi, urug’lari va  mevalari bilan esa  oziqlanadi. Odamlar  ham saguarodan 

foydalanadi. Saguaro gullarini qizlarga sevgi izhori sifatida sovg’a qilishgan, mevalari esa ovqat 

uchun ishlatilgan. Hozirgi kunda ba’zi shtatlarda gigant karnegiya himoya ostiga olingan olindi. 

Arizona shtati hududida Saguaro milliy bog’i yaratilgan bo’lib, uning vazifalaridan biri bu noyob 

o’simlikni saqlab qolishdir. 

Bir  qarashda  Sonoraning  faunasi  qashshoqdek  tuyuladi.  Ammo  bunday  emas.  Hayvonlarning 

aksariyati kech tushganda faollashadi. Sonoradagi tundagi  hayot fojiali va sarguzashlarga boy. Sahroda 

hayot ba’zan juda shafqatsizdir, hamma bitta qoidaga rioya qiladi – “o’ldir, aks holda seni o’ldirishadi”. 

Cho’lda  tunda  har  bir  hayvon  o’zini  himoya  qila  olishi  kerak.  Tarantul  yoki  chayonlar  kabi  zaharli, 

chayonsimon og’maxonlari (