Shimoliy amerika

                 Missisipi 

 

D

unyoda  Missisipi  kabi  mamlakatning  shakllanishi  bilan  chambarchas  bog’liq  bo’lgan 

boshqa  daryo bo’lmasa kerak. Chunki Missisipi daryosi Amerika Qo’shma Shtatlarining o’tmishi, 

 

buguni

 

va kelajagidir. AQSh tarixining so’nggi ikki asrlik harbiy g’alabalari va mag’lubiyatlari, 

musiqiy madaniyati, iqtisodiy rivojlanishi ushbu daryo va uning vodiysi bilan uzviy bog’liq. 

Missisipi  bo’ylab  sayohat  mobaynida  qit’aning  tabiati  shimoldan  janubga  qanday 

o’zgarayotganini  ko’rish  mumkin  bo’ladi.  Shimolda,  daryoning  yuqori  oqimida  ko’llar  va 

botqoqliklar, o’rta oqimda tekis dalalar, quyi qismida esa Missisipi bir qancha irmoqlarga bo’linadi 

va uning suvlari Meksika qo’ltig’iga quyiladi. Bu yerda bayu – noyob subtropik botqoqlari paydo 

bo’ladi,  har  yili  daryo  qirg’oqlarga  balchiqni  olib  chiqadi,  bu  esa  mahalliy  yerlarning 

unumdorligini haddan tashqari oshiradi.  

Xo’sh, bu daryo qanday paydo bo’lgan? Bu savolga javob berish uchun qit’aning shimoliy 

va  markaziy  qismini  Laurentiy  muzliklari  bilan  qoplangan  100  ming  yil  orqaga  qaytish  kerak 

bo’ladi. Muzliklar erishi natijasida Missisipining qadimiy o’zani toshlar va loy bilan to’lib qoladiva 

daryo  toshlar  orasidan  o’ziga  yangi  o’zan  ochishiga  to’g’ri  keldi,  oqim  o’zgarishi  oqbitadida 

sharsharalar ham paydo bo’ldi. Muzliklarning erishi natijasida erigan suvlar ko’p sonli  ko’llarda 

to’plana bordi. Ularga Itaska ko’li misol bo’lib, uni hatto yosh bola ham kechib o’tishi mumkin 

bo’lgan, ko’ldan boshlanadigan kichik daryonidir. Bu Missisipi daryosining manbai hisoblanadi. 

Missisipi o’z oqimining boshida ko’llar, botqoqliklar va torfli botqoqliklar chigalidan asta-sekinlik 

bilan chiqadi. Bu yerda daryo shimolga qarab oqadi, bir oz aylanib o’tadi va Unnibigoshish ko’liga 

quyilganidan  keyin  janu  bo’ylab  oqadi.  Inson  qadami  yetmagan  o’rmonlarning  yovvoyi  tabiati 

atrofda  hukmronlik  qiladi.  Qo’l  urilmagan  landshaft,  faunaning  xilma-xilligi  va  sukunat  – 

bularning  barchasi  Missisipining  yuqori  qismiga  chiqqan  sayohatchini  hayratga  soladi.  Daryo 

doimo  u  yoqdan  bu  yoqqa  aylanib, ko’plab  irmoqlarni  o’z  ichiga  oladi  va  ko’llarni  suv  bilan 

to’ldiradi. Ko’llar oralig’ida juda ko’p ostonatosh va toshli yoriqlar bor. Minnesota va Des-Moyn 

daryolari oralig’ida, Missisipi vodiysi ohaktoshlarni yorib o’tadi, torayadi va Rok-Aylend hamda 

---

 

Keokuk shaharlari yaqinida xavfli ostonatoshlarni hosil qiladi. Sent-Pol shahri yaqinida, 

daryodagi eng katta sharshara – Sent-Entoni sharsharasi joylashgan. 

Sharsharadan tushgan Missisipi o’zining ilgarigi oqimiga tushadi. Uning oqimi bir 

maromga  tushadi  va  tinchlanadi,  sharshara  esa  Missisipida  yuk  tashish  kemalar 

qatnovining yuqori chegarasi bo’lib xizmat qiladi. Daryoning yuqori oqimi uning eng 

yirik irmoqlaridan biri Missuri qo’shilishi bilan tugaydi. Hindular Missurini “katta iflos 

daryo” deb atashgan. Haqiqatan ham, qo’shilish joyida Missuri Missisipiga qaraganda 

ancha sersuv, suvlari esa juda loyqalangan. Adashib qolgan bola singari, Missuri ko’plab 

irmoqlarni  o’z  ichiga  olib,  AQShning  yettita  shtati  bo’ylab  sayr  qiladi,  va  3  767 

kilometrdan keyin Missisipiga qo’shiladi.  

O’rta oqimida daryo asosan bir o’zanda tinch va shoshilmay oqadi. Ammo tashqi 

ko’rinish  aldamchi  bo’ladi.  Daryoning  tekislikka  chiqishi  va  yirik  irmoqlarning 

qo’shilishi uni oldindan bashorat qilib bo’lmasligiga ishora bo’ladi. Suv toshqinlari har 

yili  bo’lib  turadi,  ba’zida  daryo  o’z  qirg’oqlaridan

 

chiqib,  yuzlab  kvadrat  kilometr 

maydonni egallaydi va atrofidagi barcha narsani vayron qiladi. Suv sathining bunday tez 

ko’tarilishi  qumli  va  loyli  cho’kindilarni  hosil  bo’lishiga  olib  keladi.  Ular  orollarga 

aylanadi. Biroq, har bir toshqin ularning shaklini o’zgartiradi, ba’zida ular butunlay yo’q 

bo’lib ketadi. 

 

 

Itaska ko’li va Missisipining boshi. Foto: Christine Karim, commons.wikimedia.org 

---

 

 

 Yangi Amerikada paroxodlar daryo bo’yida yetishtirish yoki yaqin atrofda yig’ib-terish 

mumkin bo’lgan hamma narsani tashigan. Daryoning yuqori oqimidan yog’och-taxtalar oqizib 

tashilgan, ulardan Sent-Luis, Omaxa, Minneapolis, Kanzas-Siti va boshqa ko’plab shaharlar 

barpo etilgan. Shimoliy Amerikaning namlik yuqori bo’lgan hududining asosiy subtropik ekini 

paxta hisoblanib, janubroqda, ya’ni daryoning muzlamaydigan qismida yetishtirilgan, doimiy 

suv  toshqinlari  esa,  bu  o’lkadagi  tuproqning  unumdorligi  oshishiga  katta  hissa  qo’shgan. 

Janubiy  shtatlarning  keng  maydonlarida  qullar  mehnat  qilishgan.  “Jonli  tovar”  yuklagan  

barjalar Missisipi  bo’ylab  yuqoriga  ko’tarilib odamlar  va  po’latni olib  kelgan,  qaytisda esa 

paxta olib ketishgan. Uzoq vaqt davomida bu hududlarning Fransiya bosimi ostida bo’lganligi 

daryo  vodiysining  quyi  qismi  hayotiga  katta’sir  ko’rsatdi.  Missisipi  qirg’og’idagi 

madaniyatlarning almashinuvi dunyoga jazz, blyuz va soul kabi mashhur musiqiy yo’nalishlar 

va o’ziga xos kajun oshxonasini kashf qildi. 

Missisipi bu nafaqat savdo, jazz, paroxod va paxta, u shuningdek, inson har doim ham bashorat 

qila olmaydigan ofatning dahshatli kuchi  hamdir. Yevropaliklar Missisipi suvlarini o’zlashtirishlarining 

dastlabki kunlaridan boshlab uni kemachilik uchun qulay bo’lishiga harakat qilishgan. Mark Tven tasvirlab 

bergan  daryoda  paroxodlar  rivojlanishi  davrida  daryo  oqimini  chuqurlashtirish,  qirg’oqlarni 

mustahkamlash va suv toshqinlari paytida suv hujumini to’xtatish uchun kanallar va to’g’onlar tarmog’ini 

barpo etilishiga zamin yaratgan. 

 XIX  asrning  boshlarida  insoniyat  daryoni  to’liq  bo’ysundirishga 

qaror qildi va harbiy muhandislik bo’limi boshchiligida Missisipi suvlari to’g’onlar qurilishi yordamida 

tor kanalga yo’naltirildi. Bu loyiha transport kemalarining yo’nalishini qisqartirdi va katta daromad olish 

imkonini  berdi.  Biroq,  ikki  oy  o’tgach,  daryo  o’z  qirg’oqlaridan  chiqib  ketdi  va  uni  bo’ysundirib  

bo’lmasligi aniq bo’ldi. Agar insoniyat tabiatni boshqarishga urinsa, oqibatlarini oldindan aytib bo’lmasligi 

anglab yetildi. Qanday bo’lmasin, o’tmish saboqlari ba’zida kor qilmaydi. Isyonkor daryoni bo’ysundirish 

ishlari davom etdi. Biroz vaqt o’tgach, 1927 yilning yomg’irli qishida eng dahshatli suv toshqini yuz berdi. 

Qohiradan  Binvilgacha  bo’lgan  yuzlab  kvadrat  kilometrlik  qirg’oqlar  15  metrli  suv  ostida  qolib  ketdi. 

Biroq bu AQSh hukumatini to’g’onlar, shlyuzlar va kanallar tarmog’ini qurishni davom ettirishiga turtki 

berdi.  Katta  shaharlarda  suv  toshqinlarini  qisman  oldini  olish  imkonini  berdi,  lekin  ko’p  kichik  aholi 

punktlari va fermer xo’jaliklari hali ham suv toshqini hududida joylashgan va zarar ko’rmoqda. 

---

 

Missisipining o’rta oqimi daryoning yirik irmog’i etagi Ogayo hududida tugaydi. Bu 

yerda Missisipi o’zining maksimal hajmiga yetadi. Sekin va viqor bilan u suvlarini paxta va 

makkajo’xori plantatsiyalaridan olib o’tib, Meksika qo’ltig’idagi deltaga yo’l oladi. Daryo 

bo’ylab  ulkan  barjalar  va  katerlar  harakatlanadi.  Ba’zida  bahaybat  tankerlar  Baton-Ruj 

portiga yetib boradi va o’zlarini yoqilg’i zahirasi bilan ta’minlaydi. Yangi Orlean portlarida 

transatlantik kemalar omborlari Missisipi sohilidagi plantatsiyalarda yetishtirilgan don bilan 

to’ldiriladi. 

Daryoning  quyi  oqimida  qadimdan  odamlar  yashagan.  Yumshoq  iqlim,  unumdor 

tuproqlar, ko’plab chuchuk ko’llar va botqoqliklar bu hududni inson hayoti uchun jozibador 

qiladi. Biroq, hozir daryoning quyi oqimi va deltasi asosan yuk tashish va savdo bilan kun 

kechiradi. Vaqti -vaqti bilan daryo o’z yo’lini quyi oqimida va deltada o’zgartirib turadi. Bu 

ko’p miqdorda loy va qumning ko’chishi bilan bog’liq. Loy va qum pastga chookib, tabiiy 

o‘tirindilarni hosil qiladi va daryo o’ziga boshqa yo’lni qidira boshlaydi. Avvalgi yo’l asta-

sekin o’t bilan bosib ketadi va Missisipining quyi qismidagi keng maydonlarni egallagan bayu 

- subtropik botqoqlarga aylanadi. 

 

 

Bayu – Missisipining quyi qismidagi subtropik botqoqliklar. Foto: jc.winkler, commons.wikimedia.org 

---

 

 

Missisipining quyi oqimi. Foto: US Department of Agriculture, www.flickr.com/photos/usdagov 

Missisipi  o’zani   daryo  etagida  kengaymaydi, aksincha  torayadi.  Shuning  uchun daryo 

deltasi  g’oz  panjasi  shakliga  ega.  Bu  yerlar  har  yili  suv  ostida  qoladi.  Subtropik  botqoq  va 

o’rmonlarning  noyob  tabiiy  tizimi  paydo  bo’ladi.  Botqoq  sarvlari  lianalar  bilan  chambarchas 

bog’langan, shoxlari esa osilgan epifitlar bilan qoplangan. Suvda daraxtlar orasidan alligatorlar 

sirpanib  harakatlanadi.  Qarqaralar  shox-shabbalar  ustida  uchsa,  ildizlarida  esa  Shimoliy 

Amerikaga olib kelingan nutriyalar o’ziga boshpana topadi.  

Shunga qaramay, oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati buyuk daryoning ko’rinishini 

sezilarli  darajada  o’zgartirdi.  Rivojlangan  daryo  transporti,  chiqindi  suvlarni  oqizish,  dalalar, 

fermer  xo’jaliklari  va  sanoat  korxonalaridan  oqayotgan  suvlar  –  bularning  barchasi  Missisipi 

suvining  sifatiga  ta’sir  ko’rsatadi.  Hozirgi  kunda  uning  pastki  oqimida  deyarli  hayot  yo’q. 

Meksika qo’ltig’iga quyilgach daryo suvlari o’lik hududni hosil qiladi. U yerdagi suv shu qadar 

zaharlanganki,  bir  necha  turdagi  meduzalardan  tashqari,  bu  yerda  hech  qaysi  jonzot  yashay 

olmaydi.  Daryoning  quyi  qismida  hayvonot  dunyosi  ham  qashshoqlashdi.  Onda-sonda

 

qachonlardir

 

bu  yerda  erkin  yashagan  sirli  va  qadimiy  hayvonlarni  uchratish  mumkin. 

Bakrabaliqlarning  o’ziga  xos  qarindoshlari  –  eshkakburun  va  kurakburun  hamda  yirik  katta 

Missisipi timsoh balig’i ularga yaqqol misol bo’la oladi. 

---