Togʻlar: oʻtmishga nazar
S
himoliy Amerika – bepoyon xilma-xil landshaftlar qit’ashisoblanadi, lekin eng
g’ayrioddiy va hayratlanarli manzaralarni tog’larda uchratish mumkin. Qit’aning tog’
tizmalari bo’ylab sayohat qilish orqali Shimoliy Amerika tabiati shakllanishi tarixini
anglash mumkin. Zilzilalar va vulqonlar otilishi odatiy bo’lgan juda yosh tog’ cho’qqilari,
qadimgi davrlarning izlari qolgan qoyalar va hatto sayyoramizda topish qiyin bo’lgan
qadimgi tog’ jinslarini ham bu yerlarda uchratish mumkin.
Qit’alarning birlamchi yer qobig’ining shakllanishi paytida yer yuzasiga chiqqan lava ulkan
granit bloklar – kratonlar
shaklida qotib qolgan. Vaqt o’tishi bilan kratonlar parchalangan, ularning
bo’laklari harakatlaznib yana bir-biri bilan to’qnashishi natijasida yangi katta bloklar hosil bo’lgan.
Bunday bloklarning to’qnashuvi ko’p tog’larning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. Payti kelib tog’
ko’tarilishlari suv, shamol, harorat o’zgarishi va keyinchalik tirik mavjudotlar ta’sirida
vayron bo’lgan.
Baland tik cho’qqilar o’rnida tekisliklar yoki peneplenlar hosil bo’lgan.
Shimoliy Amerika huddudida juda qadimiy tog’ tizmalarini uchratish mumkin. Masalan,
Kanadaning qalqonsimon qoyali toshlari ikki yarim milliard yoshdan oshgan. Bundan-da qadimiy,
paydo bo’lganiga qariyb to’rt milliard yilcha bo’lgan tog’ jinslarini Grenlandiyada uchratish mumkin.
Shuningdek, bu yerda qadimgi hayot izlari ham topilgan. Tadqiqotchilarning hisob-kitobiga ko’ra
ularning yoshi taxminan 3,7 milliard yilni tashkil qiladi.
Materik sharqidagi mashhur Appalachi tog’ tizmasi ulkan superkontinent – Pangeya izlarini
berkitib turadi. Taxminan 480 million yil oldin, Ordovik davrida, kontinental bloklarning bir nechta
to’qnashuvi natijasida katta tog’ tizimi shakllana boshlagan. Ehtimol 260-325 million yil oldin allegan
tog’i paydo bo’lishi natijasida tog’ning eng yuqori ko’tarilishi kuzatilgan. Aynan shu hodisa Pangeaning
paydo bo’lishi bilan bog’liq deb taxmin qilinadi. Natijada, qadimgi Appalachi tog’lari deyarli
superkontinent markazida paydo bo’lib qoldi
.
Bu tog’lar hozirgi kundagi tog’larga umuman
o’xshamasdi. Ular Alp va Qoyali tog’laridek baland, ularning davomi esa yer qobig’ining Afrika
blokining shimoli-g’arbida joylashgan tizma edi. Millionlab yillar davomida bu ulkan tog’ tizmasi qulab,
yemirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |