Shimoliy amerika

lenivetslar

),  zirhlilar,  opossumlar  va  kalibralar  kabi  Janubiy  Amerika 

hayvonlari kirib keladi. Katta va chiroyli driadalar mavsumiy migratsiyasi, shuningdek, qishlash 

paytida ulkan to’dasini hosil qilishi bilan mashhur. Hasharotlarning yana bir guruhi – mashhur o’n      

---

 

     yetti yillik chirildoqlar bo’lib, ularning lichinkalari hayoti uzoq vaqt davomida tuproq ostida o’tadi, 

kattalari  esa  har  17  yilda  bir  marta  qisqa  muddatga  chiqadi.  Shimoliy  Amerikaning  g’ayrioddiy 

aholisi orasida aksolotllar – amfibiyalar oilasidan ko’payadigan lichinkalar, g’ayrioddiy zaharltishli 

kaltakesaklar va zaharli hasharotxo’r yoriq tishli sut emizuvchilar bor. Shimoliy Amerikaning janubi 

xalqi tomonidan eng go’zal qush – ketsal yoki kvezal – havo xudosi deb hisoblangan va mintaqaning 

ba’zi mamlakatlari aholisi uchun u haligacha ozodlik ramzi hisoblanadi. 

 Boshqa  qit’alar  bilan  solishtirganda  (albatta,  Antarktidadan  tashqari),  odamlar  Shimoliy 

Amerikada yaqinda, taxminan bundan 20 ming yillar oldin, so’nggi muz davrining oxirida, Dunyo 

okeanining  sathi  past  va  bu  qit’ani  Osiyodan  ajratib  turadigan  dengiz  bo’shliqlari  o’rnida  keng 

quruqlik ko’prigi bor vaqtda paydo bo’lgan. Bir necha ming yillar davomida Amerikaning birinchi 

aholisi  deyarli  hamma  hududda,  Janubiy  Amerikaning  janubigacha  joylashdilar.  2017  yilda 

tadqiqotchilar tomonidan ehtimol neandertallar bu yerga ancha oldin – taxminan 130 ming yil oldin 

kirib kelgan bo’lishlari mumkinligi taxmini  ilgari surildi. 

Shimoliy Amerikaning yevropaliklar tomonidan qamrab olinishi boshlanishidan oldin, qit’aning 

aholisi ancha siyrak edi, lekin ba’zi hududlarda (birinchi navbatda hozirgi Meksika hududida) hindu 

shtatlari  yo’q bo’lib  ketdi va  paydo  bo’ldi, shaharlar va  boshqa aholi punktlari  qurildi,  o’ziga  xos 

piramidalar, ibodatxonalar va stadionlar qurildi. 

 

XV  asrda,  ba’zi  ma’lumotlarga  ko’ra,  Shimoliy  Amerikada  atigi  20  millionga  yaqin  odam 

istiqomat qilgan, ularning har biri olti millionga yaqin bo’lgan Aztek va Mayya shahar-hukumatlarda 

yashagan. Ammo keyinchalik yevropaliklar bu yerga ko’plab kasalliklarning qo’zg’atuvchilarini olib 

kelishdi. Natijada, XVII asrning oxiriga kelib, bu yerda hindular soni ancha kamayib ketdi, ehtimol 

bir necha milliondan oshmagan. 

 

Biroq, dunyo hanuzgacha hindular merosidan keng foydalanmoqda. Shimoliy Amerikaning janubiy 

qismida (hozirgi Meksika hududida) makkajo’xori yetishtirishga o’tildi, u bu yerdan birinchi bo’lib 

Janubiy va Shimoliy Amerikaga, so’ngra barcha qit’alarga tarqaldi, shuningdek pomidor va qovoq, 

loviya  navlari va  paxta yetishtirilishi  yo’lga qo’yildi.  Aynan shu hududda kurka xonakilashtirildi. 

Shimoliy  Amerikaning  shimoliy  hududlarining  qadimgi  aholisi  ham  o’simliklarning  bir  nechta 

---

 

turlarini  yetishtirishni  kundalik  hayot  tarziga  kiritgan.  Eng  mashhurlari  –  bitta  oila 

vakillari:  kungaboqar  yog’ini  olish  uchun  keyinchalik  ishlab  chiqarila  boshlagan 

kungaboqar va topinambur. 

Yevropaliklar tomonidan Amerikani kashf qilishning rasmiy yili – 1492 yil, Xristofor 

Kolumb  boshchiligidagi  birinchi  ekspeditsiya  Bagama  orollariga,  so’ngra  esa  Antil 

orollariga  yetib  kelgan  sanadan  deb  tarixga  kiritilgan.  Ammo  IX  asr  oxiri  yoki  X  asr 

boshlarida ham, nisbatan iliq davrda, norvegiyalik dengizchi Gunnbyorn Ulfson va uning 

o’rtoqlari  Grenlandiyaning  sharqiy sohiliga  yetib  kelishgan.  Eyrik  malla  ekspeditsiyasi 

980-yillarning boshlarida Grenlandiyaning janubiy chekkasiga yetib bordi va unumdor va 

yaroqli  yerlarni  kashf  etdi,  birinchi  islandiyalik  kolonistlarining  qarorgohlari  985  yilda 

paydo bo’ldi. Aynan shu yili Byarni Xergolfson boshchiligidagi dengizchilar materikning 

sharqiy  qirg’oqlarini  ko’rishga  muvaffaq  bo’lishdi,  lekin  faqat  1000  yoki  1001-yildagi 

Leyf Erikson ekspeditsiyasidagi vikinglar bir necha joylarga qo’ndi. 

Shunday bo’lsa-da, yevropaliklar tomonidan Shimoliy Amerikani o’rganish davri faqat XVI 

asrda boshlangan. Bu yerda ko’plab Yevropa davlatlari mustamlakalar yaratishga harakat qilishdi, 

lekin faqat Ispaniya, Angliya, Fransiya, Daniya va Rossiya davlatlarigina bir necha asrlar mobaynida 

ulkan  hududlar  ustidan  nazorat  o’rnatishga  muvaffaq  bo’lishdi.  Hozirga  kelib  sobiq  mustamlaka 

o’lkalaridan  juda  oz  qolgan:  ba’zi hududlar  mustaqillikka erishgan,  qolganlarini  qo’shni davlatlar 

sotib  olgan  yoki  bosib  olgan.  Mustamlakadan  xalos  bo’lmagan  qaram  hududlardan  faqat  orollar 

qolgan.  Ular  orasida  ulkan  Grenlandiya  –  hozirda  Daniyaning  avtonom  hududi,  va  Kanadaning 

Atlantika okeani sohilidagi Sent-Pier va Mikelon (Fransiya hududi) va ba’zi Antil orollari (Kayman 

– Birlashgan Qirollik, Aruba – Niderlandiya va h.k.) kabi bir qancha nisbatan kichik orollar guruhlari 

bor.  

1732 yilda Shimoliy Amerikaning shimoli-g’arbiy qismiga tashrif buyurgan birinchi ruslar Ivan 

Fyodorov  qo’mondonligi ostida  “Avliyo  Gabriil” qayig’i ekipaj a’zolari bo’lgan.  1741  yil  yozida 

Ikkinchi  Kamchatka  ekspeditsiyasi  a’zolari  Vitus  Bering  va  Aleksey  Ivanovich  Chirikov,  shu 

jumladan tabiatshunos Georg Steller Amerika yeriga qadam qo’ydilar. Shimoli-G’arbiy Amerikaning 

Rossiyaga qo’shilish tarixi ancha murakkab kechgan. Birinchi geografik kashfiyotlardan so’ng ular 

bu  hududni  o’zlashtirishga  o’tdilar.  1798  yilda  Rus-Amerika  kompaniyasi  tashkil  etildi,  unda 

hukumat asosiy aksiyador bo’lib chiqdi va Aleksandr Aleksandrovich Baranov Rus Amerikasining 

---

 

ilk  rahbari  etib  tayinlandi.  Bundan  tashqari,  ko’proq  janubiy  hududlarni  o’zlashtirishga  urinishlar 

ham kuzatilgan: 1812 yildan 1841 yilgacha Rossiyaning qal’asi – Ross – ayni paytdagi Kaliforniya 

shtati (San-Fransisko shimoli) hududida ruslarning uncha katta bo’lmagan mustahkam turar-joyi bor 

edi. O’sha paytda bu yerlar Ispaniya nazorati ostida edi. 1841 yilda Ross qal’asini bir shaxs xususiy 

qilib sotib oldi, 1867 yilda esa butun Rus Amerikasi AQShga sotildi. 

 Garchi  Shimoliy  Amerikada  ko’plab  ekotizimlarning  keng  ko’lamli  o’zgarishi  nisbatan  yaqinda 

boshlangan  bo’lsa-da,  ya’ni  Yevropadan,  so’ngra  dunyoning  boshqa  burchaklaridan  ko’p  sonli 

ko’chmanchilar paydo bo’lganidan, shuningdek qishloq xo’jaligi, chorvachilik va sanoatning tarqalishi 

va  rivojlanishidan  keyin  bu  yerdagi odamlarning  faolligi  tirik  mavjudotlar sonining  kamayishiga  va 

hatto  umuman  yo’qolib  ketishiga  olib  keldi.  Shunday  qilib,  amerikaliklar  XIX  asrning  boshlarida 

qit’aning  sharqidagi  o’rmonlar  ustidan  millionlab  suruvlari  kesib  o’tgan  sayyoh  kabutarlarni  yo’q 

qilishga  muvaffaq  bo’lishdi.  Shimoliy  Amerikadagi  yirtqich  chigirtkalarning  yagona  turi  –  Qoyali 

tog’larining chigirtkalari – dashtlarning haydalishining o’ziga xos qurboniga aylandi. Shu bilan birga, 

odamlar tufayli bu qit’aga ko’plab turlar keldi, ular keyinchalik butun qit’a bo’ylab tarqaldi. Bargli 

daraxtlarning eng oddiy va xavfli zararkunandalari – toq ipak qurti va chug’urchuq bizga yaxshi tanish. 

Ba’zi Shimoliy Amerika ekotizimlarida bunday turlar mahalliy yoki ekologik jihatdan o’xshash tirik 

organizmlarni to’liq yoki qisman siqib chiqargan. 

Insonning  ekotizimlarni  o’zgartirishdagi  roli  Shimoliy  Amerikaning  ko’p  joylarida  yaqqol 

ko’rinib  turganiga  qaramay,  hali  ham  ulkan  hududlarga  inson  qadami  yetmagan  deb  hisoblash 

mumkin.  Muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlar,  ayniqsa,  ko’p  sonli  milliy  bog’larning  maydonlarini 

o’zgartirishlarsiz  saqlash  ayniqsa  katta  ahamiyatga  ega.  Aynan  shu  qit’ada,  AQSh hududida,  1872 

yilda dunyodagi birinchi Yelloustoun milliy bog’i tashkil etilgan. Kanadadagi birinchi Banf parki 1885 

yilda tashkil etilgan. Hozir Shimoliy Amerikada 330 dan ortiq milliy bog’lar bor – ularning aksariyati 

Meksikada  (67  ta),  Belizda  ular  mamlakat  hududining  38  foizini  egallaydi,  Grenlandiyada  esa 

dunyodagi  eng  katta  bog’  –  Shimoli-Sharqiy  Grenlandiya  bog’i  joylashgan.  U  972  ming  kvadrat 

kilometr maydonni egallaydi. Shimoliy Amerikada ko’plab go’zal va qiziqarli joylar, yaxshi saqlangan 

ekotizimlar, tirik mavjudotlarning ajoyib turlari mavjud; ularning ba’zilari haqida bu kitobda ma’lumot 

berib o’tiladi. 

 

---