Shimoliy amerika

 

 

---

 

                            

Tayga 

 

S

himoliy  Amerikada  tayga  Tinch  okeanidan  Atlantika  okeanigacha  keng  mintaqa 

bo’ylab  cho’zilgan.  Mahalliy  ekotizim  Sibir  taygasiga  o’xshab  ketadi.  Tabiiy  sharoitlar  – 

qahraton va qorli qish va qisqa, lekin ancha iliq yoz fasllari o’xshash emasligi ajablanarli emas. 

Eng issiq oyning o’rtacha harorati shimolda 12

o

 darajadan janubda 18

o

 darajagacha ko’tariladi. 

Qishning  past  harorati  qit’adagi  shimoliy  taygaga  xosdir,  janubiy  okeanik  taygada  qish 

mavsumi ancha iliqroq bo’lishi mumkin. Yog’ingarchilik quyidagicha taqsimlanadi: Shimoliy 

Amerikaning  ichki  qismidagi  shimoliy  taygada,  ba’zida  yiliga  400  millimetrdan  kamroq 

yog’ingarchilik  kuzatiladi,  janubiy  Atlantika  taygasida  yillik  yog’ingarchilik  1500 

millimetrdan, Tinch okeani sohilida esa hatto 4000 millimetrgacha yetadi. 

Katta maydonlarni tund ignabargli taygalar egallaydi. Ekotizimlarda ignabargli daraxtlar, 

birinchi navbatda, oq va qora archa va balzam pixtasi ustunlik qiladi. Bunday o’rmonlarda, bu 

daraxtlarning ignalari to’qroq rangda bo’lgani uchun emas, balki ularning tojlari zich va quyosh 

nurining  muhim  qismini  to’sib  qolgani  uchun  ham  odatda  qorong’u  bo’ladi.  Ular  bilan  bir 

qatorda, ayniqsa shamol va yong’indan keyin hosil bo’ladigan ochiq maydonlarda, shuningdek, 

chakalakzorlarda,  butalarda,  har  xil  teraklar,  shu  jumladan  amerika  tog’teragi  (

aspeni

)  va 

qayinlari o’sadi. 

Och  rangli  ignabargli  taygalarda  amerika  tilog’ochi  ustunlik  qiladigan  joylar  ichki 

hududlarining  ora-oralarida,  qarag’aylarning  bir  nechta  turlari    esa,  janubiy  taygada,  asosan 

qumliklarda  uchraydi.  Yevrosiyodan  farqli  o’laroq,  Shimoliy  Amerikadagi  och  rangli 

ignabargli o’rmonlar taygada kichik maydonlarni egallaydi. 

Bu  hududning  umumiy  ishlab  chiqarish  darajasi    past  bo’lib,  mo’tadil  kenglik  uchun 

tabiiydir.  Odatda,  u  yiliga  gektariga  16  tonnadan  oshmaydi,  lekin  biomassa  miqdori  ancha 

yuqori  –  gektariga  100-250  tonnagacha  yetadi.  Daraxtlar  va  butalar  ekotizimda  juda  ko’p 

uchraganligi sababli, biomassaning asosiy qismini tashkil etuvchi ko’p yillik zaxira, birinchi 

navbatda yog’och, yildan yilga o’tadi. 

---

 

Shimoliy Amerikada faqat shu qit’ada uchraydigan tayga ekotizimlari mavjudligi o’ziga 

xosdir.  Bu  –  tabiiy  zonaning  janubi-g’arbiy  qismida,  Tinch  okeaniga  qaragan  Kordilyera 

yonbag’irlarida, doimo nam bo’lgan ignabargli ajoyib o’rmonlardir. Bu yerda yog’ingarchilik 

miqdori (mo’tadil kengliklarda) yiliga bir necha metrni tashkil qiladi, ekvatorial va nam tropik 

o’rmonlarning tarqalish joylari bilan teng. Qishda qorning qalin qatlami to’planib, yozda tez-

tez tuman tushadi. Tumanlar shunchalik qalin bo’lishi mumkinki, namlik igna va novdalarga 

yig’ila boshlaydi va oxir-oqibat mahalliy yomg’ir shaklida tushadi. 

Bunday  o’rmonlarning asosini sitxin qoraqarag’ayi,  duglas  pixtasi,  pixta  (ulkan,  kumush 

rang  va  viqorli),  tsuga  (sharqiy  xemlok),  ulkan  tuya  va  kiparisovik  yoki  sariq  kedr  daraxtlari 

tashkil qiladi. Bu o’rmonlar bo’ylab sayr qilayotgan sayohatchi atrofida baland va kuchli daraxt 

tanalari qad roslaydi, ular orasida esa butalar va paporotniklar o’sadi. Tuproq, toshlar va shox-

shabbalar  qalin  mox  qatlami,  shu  jumladan  sfagnum  (mox)  va  lishayniklar  bilan  qoplangan. 

Lishayniklar va moxlar daraxt shoxlari va tanalarida ham ko’p uchraydi. 

 

 

To’q rangli ignabargli tayga Foto: M.G. Sergeyev 

---

 

 Ignabargli  daraxtlar  balandligi  50-90  metrga,  ba’zi  duslas  pixtalari  esa  125  metrgacha 

yetadi. Bunday ekotizimlardagi biomassa zaxiralari rekord ko’rsatkichlarga yetadi – gektariga 

bir  necha  ming  tonnagacha  (bu  yuqori  mahsuldor  ekvatorial  o’rmonlarga  qaraganda  ancha 

yuqori va sekvoya o’rmonlarining biomassasi bilan taqqoslanadi). 

 

Shimoliy  Amerika  taygasida  Yevrosiyoda  uchraydigan  hayvonlarni  uchratish 

mumkin.  Ular  bir  oilaning  har  xil  turlari  yoki  bir  turga  juda  yaqin  hayvonlardir.  Tuyoqli 

hayvonlardan – bug’u va o’rmon shimol bug’usi, yirtqichlardan – bo’ri, silovsin, qo’ng’ir ayiq, 

qunduz misol bo’la oladi . Tayga ekotizimlari uchun qushlarning eng xarakterli guruhlaridan 

biri  ignabargli  urug’lar  bilan  oziqlanadigan  to’qay  chumchuqlaridir.  Ammo  Eski  dunyo 

taygasida  topilmagan  hayvonlar  ham  bor.  Bu  sutemizuvchilar  orasida  katta  o’rmon  bizoni, 

koyot,  mashhur  skunkslar,  ulardek  mashhur  yenot  va  o’rmon  jayralar  bor.  Boshqa 

kemiruvchilar ham juda ko’p, ular yirik kanada bobridan boshlanib, mayda og’maxonlar bilan 

tugaydi  (shu  jumladan,  tashqi ko’rinishidan  bizning  oddiy  sichqonlarga  o’xshaydigan  nozik 

kiyik sichqonlari). Bu  yerda  juda  katta  karqursimon  qushlar  ham  yashaydi  –  keng  tarqalgan 

Kanada dikushasi va asosan tog’ ignabargli o’rmonlari bilan bog’liq bo’lgan karqurlar. Har xil 

turdagi chittak, sviristellar, qizilishtonlar  keng tarqalgan. 

 

Shubhasiz,  ko’p  va  xilma-xil  hasharotlar  tayga  ekotizimlarida  uchraydi.  Ular  issiq 

mavsumda  ko’proq  seziladi.    Qon  so’ruvchi  qanotlilar  –  chivin:  chivinlar,  chirkaylar  va 

mokretslar  –  suv omborlaridan to’dalashib chiqadi. Taygada daraxt tanasi va novdalarining 

ichki  qismlarida  yashaydigan  ko’plab  hasharotlar  ham  bor.  Bu,  birinchi  navbatda,  har  xil 

qo’ng’izlar – qobiq qo’ng’izlari, yog’och qurtlari va tillaqo’ng’izlar. Ba’zi yillarda ularning 

---

 

massiv ko’payishi yirik hudulardagi daraxtlarning nobud bo’lishiga olib keladi.Yevropalik 

ko’chmanchilar  paydo bo’lishidan  oldin  (va ularning  faol  ko’chishi  boshlanganidan  o’nlab 

yillar  o’tgach)  taygada  odamlar  soni  kam  bo’lgan.  Hisob-kitoblarga  ko’ra,  1600-yilda 

mahalliy aholi zichligi har kvadrat kilometrga bir kishidan oshmagan va ular ov qilish, baliq 

ovlash va yig’ish bilan shug’ullanishgan, ular doimiy ravishda katta-katta hududlar bo’ylab 

harakat  qilishgan.  Bu  hududlarda  birinchi  yevropaliklar  ham  ovchilar,  mo’ynachilar  va 

savdogarlar bo’lgan. Faqat XIX asr oxirlarida immigrantlar oqimining ko’payishi natijasida, 

asosan issiq, janubiy va okean mintaqalarida, tayga ekotizimlarining o’zgarishi boshlangan. 

Dala va yaylovlar uchun joylar tozalandi, shahar va qishloqlar paydo bo’ldi, yog’ochga ishlov 

berildi,  ba’zi  joylarda  ular  foydali  qazilmalarni  qazib  olishdi  (va  hozir  ham  faol  qazib 

olishmoqda).  Tinch  okeani  havzasidagi  tog’  daryolarida  katta  suv  omborlari  qurildi  va 

gidroelektrostantsiyalar  ishlamoqda. Biroq,  hozirgi  kunga  qadar, ko’plab taygalar,  ayniqsa 

Kanadada, o’zlarining juda kam sonli aholisi bilan ajralib turadi va mahalliy ekotizimni tabiiy 

yoki juda zaif buzilgan deb ta’riflash mumkin.