Shimoliy amerika

Tundra va arktik choʻllar  

 

Q

ahraton  qutb  cho’llari  va  tundralar,  shuningdek  muzliklar  qit’aning  shimolida 

keng  maydonlarni egallaydi. Umuman  olganda,  bu  sovuq  hududlar  Shimoliy  Amerika 

hududining deyarli 20 foizini egallaydi. Bu yerda yil davomida sovuq bo’ladi: eng issiq 

oyning  o’rtacha  harorati  0

o

C  dan  bir  oz  yuqori,  eng  sovuq  oy  esa  -36

o

C  ga  yetishi 

mumkin.  Yil  davomida  yog’ingarchilik  kam  bo’ladi,  odatda  400  millimetrdan 

oshmaydi, bug’lanish past bo’lganligii uchun suv hatto to’planib ham qoladi. 

Grenlandiyaning  katta  qismi,  Kanada  Arktik  arxipelagi  va  qit’aning  shimoliy 

chekkalari Arktika doirasidan shimolda joylashgan. Shunga ko’ra, qutbli tun bu yerda 

qishda  va  qutbli  kun yozda boshlanadi,  quyosh ufqdan  tashqariga  chiqmaydi  va  kun-u 

tuni  yorug’  bo’ladi.  Ammo  Shimoliy  Amerikaning  shimoli-g’arbiy  qismida,  dengiz 

sohilidagi  tor  chiziqli  tundra  janubdan  uzoqqa  cho’zilgan  –  shimoliy  kenglikning 

deyarli  50°  gacha  yetadi.  Bu  mahalliy  bo’g’oz  va  ko’rfazlarda  sovuq  oqimlarning 

hukmronligi natijasidir. 

Muzlagan tuproq zarralari aslida muz bilan birlashgandagi holati – abadiy muzliklar keng tarqalgan. 

Ammo qishda yuqori qatlamlar ham muzlaydi, keyin esa abadiy muzlik bilan jipslashadi. Yozda, yuqori 

haroratlarda, muz eriy boshlaydi va muz hajmi mos keladigan suv hajmidan katta bo’lgani uchun, ba’zi 

joylarda  tuproqning  cho’kishi  boshlanadi  va  suv  bilan  to’lgan  chuqurliklar  hosil  bo’ladi.  Natijada, 

toshlar  yuzaga  chiqadi  va  ichida  muzli  o’ziga  xos  burmalar  paydo  bo’lishiga  olib  kelishi  mumkin. 

Grenlandiyaning ko’p qismini gigant muz qatlami egallaydi, uning qalinligi 3400 metr. Hatto-ki yozda 

ham  uning  yuzasida  sovuq  bo’ladi.  Ustki  muz  qobiqlari  Arktika  arxipelagining  shimoliy  kichik 

orollarida  ham  ko’p  uchraydi.  Ammo  bunday  og’ir  sharoitda  ham,  muzliklar  yuzasida  hayot  bo’lishi 

mumkin, birinchi navbatda sianobakteriyalar va eukarotik suvo’tlari uchraydi. 

Shimoliy  orollarning  muzsiz  hududlarida  arktik  cho’llarni  kuzatish  mumkin.  Bu  yerda  turli  boshoqli 

o’simliklar, qiyoq o’tlar, rang-barang o’tlar (masalan, driada va toshyorarlar) va butalarning kichik tarqoq 

bo’laklari o’sadi; toshlarda lishayniklar keng tarqalgan. Hayvonlari kam: quruqlikda yashaydigan mayda 

hayvonlar keng tarqalgan, bundan tashqari bu yerga tundraga xos – bug’u, qo’yho’kiz (ovsebik), oq ayiq, 

qutb tulkisi, lemminglar va boshqa yirik hayvon turlari kiradi. 

---

Grenlandiyaning  janubiy  qirg’oqlari,  Kanada  Arktik  arxipelagi  orollarining  ko’p  qismi  va 

materikning  shimoliy  chekkasini  tundra  egallagan.  Past  harorat,  muzlagan  tuproq  va  kuchli 

shamol  tufayli  o’simlik  va  hayvonlarning  ko’p  turlari  bu  yerda  hayot  kechira  olmaydi.  Turli 

lishayniklar  va  moxlar,  past  bo’yli  o’tlar,  butalar  va  butachalar  keng  tarqalgan.  Asosiy  turlar 

orasida  chiroyli  gullaydigan  driadalar,  qutb  tollari,  pakana  qayinlar,  brusnikalar  va  boshqalar 

bor. 

Katta sutemizuvchilar – oq ayiq, yovvoyi shimol bug’usi (karibu), qo’yho’kiz, qutb bo’risi 

va  qutb  tulkilarini  turli  maydonlarda  keng  tarqalgani  uchun  uchratish  mumkin. 

Kemiruvchilardan  lemminglar  va  dala  sichqonlari  ko’p  uchraydi.  O’ziga  xos  qushlardan  

kaklik  va  qutb  boyo’g’lisi  namuna  bo’la  oladi.  Ba’zi  hasharotlar  ham  ko’zga  tashlanadi: 

birinchi  navbatda,  tana  haroratini  tezda  ko’tarishga  qodir  tukli  arilar,  kapalaklar  va  uzun 

oyoqli chivinlarning alohida guruhlari, shuningdek mayda oyoqdumlilarni uchratish mumkin. 

Tundrada  yashaydigan  hasharotlar  ko’pincha  juda  sekin  rivojlanadi:  ularning  janubdagi 

qarindoshlarida to’liq rivojlanishni bir yilda yakunlansa, bu yerda to’liq rivojlanish ikki yoki 

undan  ko’proq  yilga  cho’ziladi.  Shimoliy  Amerikaning  shimoli-sharqidagi  shunga  o’xshash 

turlar  tundra  orqali  janubgacha  kirib  boradi.  Masalan,  oq  ayiqlar  deyarli  Gudzon  ko’rfazi 

sohillari va Labradorning shimoli-g’arbiy sohillari bo’ylab uchraydi. 

O’tgan  asrning  oxirida  Daniya  tadqiqotchilari  tomonidan  ajoyib  va  kutilmagan  topilma 

topildi.  Grenlandiya  g’arbidagi  chuchuk  suvli  buloqda  ular  yangi,  juda  mayda,  o’ziga  xos 

muqim yashaydigan  umurtqasiz  hayvonni  topdilar. Ma’lum  bo’lishicha,  bu  ilgari  noma’lum 

tur, hattoki noma’lum guruh vakili deb hisoblanib, 

Micrognathozoa

 deb nom oldi. 

Tundrada  hayvonlar  va  o’simliklarning  yashash  sharoitlari  juda  xilma-xilligi  g’alatidir. 

Tuproqning  qishda  muzlashi  va  yozda  erishi  almashinuvi  kichik  bo’shliqlarning  paydo 

bo’lishiga olib keladi, ular odatda yozda suv bilan to’ladi: qirg’oq bo’yidagi pasttekisliklarda 

bu  keng  ko’llar,  tekis  joylarda  tor,  yoriq  bo’shliqlar  bor,  ular  notekis  shaklga  ega 

fragmentlarni  –  ko’pburchaklarni  hosil  qiladi.  Qishda  qor  tosh  yoki  butaning  bir  tomonida 

to’planishi,  boshqa  tomonida  esa  juda  kam  miqdorda  to’planishi  mumkin.  Shunga  ko’ra, 

birinchidan,  tirik  mavjudotlarning  rivojlanishi  qor  eriguncha  kechikadi,  ikkinchidan,  qishda 

tuproq harorati juda past va ko’pchilik organizmlar uchun noqulay bo’lishi mumkin. Nafaqat 

yirik, balki nisbatan kichik bo’lgan hayvonlar ham xilma-xillikning oshishiga hissa qo’shadi. 

Tuyoqli hayvonlar, masalan, karibu va qo’yho’kizlar, tuyoqlari bilan qorni urib, o’simliklarni 

topib  yeyishadi  va  natijada  qorda  ko’rinib  qolgan  tuproqlar  ko’zga  tashlanadi.  Ko’plab 

---

 

lemminglar  butun yil  davomida  o’simlik  qismlari  bilan  oziqlanadi,  ularni qayta  taqsimlaydi 

va  bundan  tashqari  sayoz  inlar  quradi.  Yozda  tundraga  sayoz  suv  omborlari  bo’yida  uyalar 

qurgani  va  ko’payish  uchun  jo’jalar  ochib  chiqqani  g’ozlarning  ulkan  galalari  keladi. 

Ularning  kelishi,  shuningdek,  mahalliy  turlarning  yashash  muhitining  o’zgarishiga  olib 

keladi. 

Albatta, sharoitlarning og’irligi o’simliklar yetishtiradigan mahsulotni cheklaydi. Odatda, 

bu  yiliga  gektariga  1-2  tonnadan  oshmaydi,  biomassa  zaxiralari  ham  kichik  bo’ladi  – 

gektariga 4-7 tonna.

 

 

Tundra Sharqiy Grenlandiya sohilida.  

Foto: Xannes Grob, commons.wikimedia.org  

 

---

 Shimoliy Amerika tundrasida odamlarning qo’nim topishi kamida bir necha ming yil oldin 

boshlangan.  Bu  qahraton  maydonlarni  hindularning  ajdodlaridan  mustaqil  ravishda  bu  yerga 

Shimoliy-Sharqiy  Sibirdan  kirib  kelgan  eskimoslarning  bir  necha  etnik  guruhlari  egallagan. 

Kam  sonli  eskimoslarning  bir  necha  guruhlari  (bu  hududlarda  ayni  vaqtda,  ehtimol,  100 

mingdan  oshadi)  an’ana  bo’yicha  ovchilik  (shu  jumladan  dengiz  sutemizuvchilarini  ovlash), 

baliq  ovlash  va  yig’ish  bilan  shug’ullanishadi.  Shuning  uchun  ularning  umuman  mahalliy 

ekotizimlarga  ta’siri  ahamiyatsiz,  garchi  bir  muncha  vaqt  oldin  ovchilar  qo’yho’kizlarining 

katta  qismini  yo’q  qilishgan  bo’lsa  kerak  deb  taxmin  qilinadi.  So’nggi 100  yildan  ortiq  vaqt 

mobaynida  Yevrosiyodan  Shimoliy  Amerika  tundrasiga  xonaki  shimol  bug’ularini  olib 

kelishga  bir  necha  bor  urinishlar  bo’lgan.  Ammo  bu  urinishlarning  barchasi  muvaffaqiyatsiz 

tugagan, garchi bug’ularning kichik to’dalari uchrab turadi. Ammo agar Yevroosiyada yovvoyi 

bug’ulardan  ko’ra  ko’proq  xonakilari  bo’lsa  (bir  millionga  nisbatan  2,1  milliondan  ortiq), 

Shimoliy Amerikada uch millionga yaqin karibu bor, xonakilarining umumiy soni esa, atigi 30 

mingga yaqin. 

     So’nggi o’n  yilliklarda ba’zi  tundra mintaqalarida  neft  va  gaz  ishlab  chiqarish amalga  oshirilmoqda, 

Trans-Alyaska  quvuri  qurildi,  turli metallarning konlari  o’zlashtirilmoqda.  Havo  haroratining  asta-sekin 

ko’tarilishi ham kuzatilmoqda – abadiy muzliklar eriy boshlayapti va muz qatlamlarining chetlari bo’ylab 

aysberglarning  ajralib  chiqish  tezligi  oshmoqda.  Tabiiyki,  bu  og’ir  sharoitlar  tufayli  shundoq  ham  zaif 

bo’lgan mahalliy ekotizimlarga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.