Shimoliy amerika

Preriya va oʻrmon-dashtlari zonalari  

“

K

o’tarilgan  cho’qqilardan,  doimiy  bir  xillik  ko’zlarni  charchatadigan  va  ma’yus 

manzara  namoyon  bo’ldi.  Yer  o’zining  tinimsiz  jahlidan  hali  tushmagan  bo’ronni 

eslatadigan okeanga o’xshaydi: xuddi shunday bir maromda tebranuvchi yer usti va cheksiz 

kenglik”,  –  Jeyms  Fenimor  Kuper  preriyani  o’zining  shu  nomli  romanida  shunday 

tasvirlagan. Shu bilan birga, yozning ajib kunida preriyada (va hatto dashtda) bo’lganlarning 

hammasi preriyalar naqadar go’zal ekanligini bilishadi va agar ularga diqqat bilan qaralsa, 

ular rang-barang ekanligi ko’zga yaqqol tashlanadi. 

Katta  preriya  mintaqalar  qit’aning  deyarli  butun  ichki  qismini,  Kanada  janubidan 

Meksikaning shimoli-sharqigacha kesib o’tadi. Bu – o’t-o’lanlar va unumdor yerlar ustunlik 

qiladigan  ekotizimlar.  Shimoldan,  shimoli-sharqdan  va  sharqdan,  preriya  o’rmon-dasht 

zonalari bilan chegaradosh bo’lib, u yerlarda ular bir-biri bilan o’rin almashadi. 

Tashqi  tomondan,  preriyalar  Yerosiyo  dashtlariga  o’xshaydi,  lekin  bu  faqat  qisman 

to’g’ri. Gap shundaki, preriya va o’rmon-dasht zonalari nafaqat mo’tadil (va uning sovuqroq 

shimoliy  va  nisbatan  issiq  janubiy  qismlarini),  balki  Shimoliy  Amerikaning  subtropik 

mintaqasini ham kesib o’tadi. Yevrosiyoda dashtlar faqat mo’tadil mintaqada, asosan, qishi 

sovuq bo’lgan hududlarda rivojlangan. 

Mo’tadil  mintaqaning  preriyalarida  oyning  eng  issiq harorati odatda  20°C dan  biroz 

yuqori, eng sovug’i esa, noldan past: –1°C dan –16°C gacha. Yil davomida yog’ingarchilik 

miqdori  mintaqalarga  qarab  o’zgaradi  –  285  dan  1100  millimetrgacha,  hamma  joyda 

bug’lanish tezligi yuqori. Odatda, yoz eng quruq fasl. Yiliga bir xil yog’ingarchilik bo’lgan 

subtropik preriyalarda qish iliqroq, yoz oylarida esa hatto jazirama bo’lishi ham mumkin. 

Ammo  preriyalar  asta-sekin  nafaqat  shimoldan  janubga  o’zgarib 

bormoqda.  Agar  ularni  sharqdan  g’arbga,  Qoyali  tog’lar  tomon  kesib  o’tilsa, 

yog’ingarchilik  ko’p  va  namlik  yetishmasligi  sezilmaydi,  asosan  preriya 

---

 

tekisliklarining  sharqiy  qismida  baland  bo’yli  o’t-o’lanlar  keng  tarqalgan.  Bu 

yerlarda  odatda  baland  (ba’zan  ikki  metrgacha)  o’tlar  o’sadi  –  borodachlar, 

kanada  veynigi,  hind  do’ppisi  (Datúra),  chalov,  har  xil  o’t-o’lanlar.  O’rmon 

ekotizimlari, asosan, har xil turdagi emanlar, shuningdek, gikori, zarang va jo’ka 

daraxtlaridan iborat. Yevrosiyo o’rmon-dashtlaridan farqli o’laroq, o’rmon-dasht 

zonalarida  ochiq  maydonlar,  daraxtlar  va  butalarning  o’zaro  nisbati  asosan 

yong’inlar bilan belgilanadi. 

Odatda yiliga 600 millimetrdan oshmaydigan yog’ingarchilik bo’lgan quruq hududlarda 

aralash  preriya  deb  ataladigan  joylarni  ko’rish  mumkin.  Yozda  o’t-o’lanlar  poydevorining 

balandligi  taxminan  yarim  metrdan  bir  metrgacha.  Chalov,  keleriya,  har  xil  turdagi  gramo’ti, 

mayda  borodachlar  keng  tarqalgan.  O’t-o’lanlar  ko’p.  Uncha  baland  bo’lmagan  kaktuslar  va 

yukkalar ham bo’lishi mumkin. 

Sharqda,  Qoyali  tog’lar  bo’ylab,  katta  maydonlarni  egallagan  baland  bo’lmagan  o’t-o’lanli 

preriyalar  bor.  Unda  past  bo’yli  chalovlar,  har  xil  turdagi  gramo’ti,  buteloa,  qiyoq  o’tlar, 

qurg’oqchilikka chidamli o’tlar, shu jumladan past shuvoq ustunlik qiladi. Ba’zi joylarda uch tishli yarim 

butali shuvoq keng tarqalgan. Janubda, subtropiklarda, tikanli butalar uchrashi mumkin, masalan, prozopis, 

akatsiya, kreozit butasi.

 

 

 

O’rmon-dasht zonalari. Foto: M. G. Sergeyev 

---

 

 

Aralash preriyalar. Foto: M.G.Sergeyev 

Bir  paytlar  preriyada  ko’plab  tuyoqlilar  yashagan,  masalan,  ulkan  bizon  va  aytishoxli  antilopa, 

kemiruvchilar  –  birinchi  navbatda,  dasht  itlari,  yumronqoziqlar,  goferlar  kiradi.  Aytishoxli  antilopa    - 

preriya sutemizuvchi bo’lib u tez yuguradi va yaxshi sakraydi. Ular dunyodagi eng tezkor hayvonlardan 

biri:  ularning  tezligi  soatiga  deyarli  90  kilometrga  yetishi  mumkin.  Balki  shuning  uchun  ham  ular 

bizonlardan farqli o’laroq, ovchilardan kamroq azob chekishgan. Ularning hali ham ko’p. Dasht itlarining 

har xil turlari  preriyadagi ommaviy kemiruvchilar hisoblanadi. Tashqi ko’rinishiga ko’ra, ular yumronqoziq 

va sug’urlarning eng yaqin qarindoshlari (ya’ni, olmaxon guruhining vakillari) ekanligini aniqlash mumkin. 

Qushlardan  yalov  karqurlari,  yer  boyo’g’li  keng  tarqalgan.  Sudralib  yuruvchilardan  asosan  ilonlar  tez 

ko’zga  tashlanadi.  Hasharotlarning  dominant  guruhlaridan  biri  chigirtkalardir,  lekin  dashtlardan  farqli 

o’laroq, bu yerda chirillaydigan turlari kam. Shuning uchun, yozning ikkinchi yarmida, preriyalarda katta 

---

 

miqdordagi  chigirtkalar  ancha  tinch  bo’ladi.  Hasharotlar  orasida  kanalar,  tengqanotlilar, 

qo’ng’izlar, chumolilar o’ziga xos. 

Preriya jamoalari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar geografik kenglik va mavjud 

namlikka bog’liq: baland bo’lmagan o’tloqli preriyalarda u yiliga bir tonnadan sakkiz tonnagacha, 

baland  bo’yli  o’tloqli  mo’tadil  preriyalarda  –  to’qqiz  tonnagacha  va  baland  bo’yli  subtropik 

o’rmonlarda o’tli – 13 tonnagacha. Biomassa zaxiralari ishlab chiqarish darajasidan biroz oshib 

ketadi. 

Yevropaliklar  Shimoliy  Amerikaga  otlarni  olib  kelishganidan  so’ng,  ular  qisman 

yovvoyilashib ketishdi va shu tariqa mustanglar paydo bo’ldi. Mustanglarning tarixi XVI asrda, 

Shimoliy Amerikaning janubida uy otlarining soni ko’payib ketganidan boshlangan. XVII asrda, 

preriyalarni  o’zlashtirishni  davom  ettirish  maqsadida  ispan  ko’chmanchilari  bilan  hamkorlik 

qilgan  hindular  otlarni  ham  xonaki,  ham  yovvoyi  jonzotlaridan  keng  foydalanishgan.  Shunday 

qilib,  ko’pchiligimiz  o’rgangan  hindularning  mohir  va  jasur  chavandozlar  qiyofasi  shakllana 

boshladi. 

Mustanglar  soni  asta-sekin  o’sib  bordi.  XIX  asrning  boshlarida  ular  juda  katta  to’dalarda 

uchradi – 150 boshgacha; asrning o’rtalariga kelib, mustanglarning umumiy soni, ehtimol, bir necha 

millionga  yetgan.  Endi  preriyada  yovvoyi  otlar  ancha  kam  –  so’nggi  ma’lumotlarga  ko’ra,  34 

mingdan oshmaydi. 

Otlardan  foydalanish  preriyalarning  rivojlanishi  o’zgarishiga  sabab  bo’ldi:  hindular  uzoq 

masofalarga tez ko’chib o’tish, tovarlarni tashish va tuyoqlilarni samarali ovlash imkoniyatiga ega 

bo’ldilar.  Preriyada  mahalliy  aholi  soni  ko’paydi.  To’g’ri,  bunga  ularning  sharqda  joylashgan 

o’rmonli hududlardan ko’chishi ham yordam berdi. 

Taxminlarga  ko’ra,  1600-yilgacha  preriyada  o’rmonli  hududlarga  qaraganda 

ancha kam sonli hindular yashagan.Preriyalarda yevropalik ko’chmanchilarning borligi 

ham  dastlab  juda  cheklangan  edi.  Bular  asosan  G’arbiy  Sohilga  ketayotgan  bu 

kengliklarni  kesib  o’tgan  karvonlar  edi.  Faqat  XIX  asrda,  ayniqsa  uning  ikkinchi 

yarmida, preriyalarning faol rivojlanishi ko’chmanchi-dehqonlar tomonidan boshlangan. 

Aynan o’sha paytda, tuyoqli hayvonlarni, birinchi navbatda, bizonlarni o’q otar qurollari 

bilan  ovlash  avj  olgan  edi.  Xuddi  shu  yillarda  bo’z  yer  preriyalar  o’zlashtirilganidan 

keyin  –  unumdor  tuproq  qatlamining  katta  qismini  chang  bo’ronlari  uchirib  ketdi. 

---

 

Natijada ko’plab oddiy preriya aholisining taqdiri fojiali bo’ldi. XX asrning boshlariga 

kelib,  baland  bo’yli  va  aralash  o’tloqlarning  ko’p  qismi  o’zlashtirildi,  qurg’oq  va 

unumdorligi pastroq o’tloqlar esa, asosan chorvachilik maqsadida ishlatildi. 

Bizon 

Bir necha asrlar ilgari bizonlarning ulkan to’dalari preriyalarda o’tlab yurgan. XVIII asr 

oxirida  ularning  umumiy  soni  45-60  milionni  tashkil  qilgan.  Keyinchalik,  bizonlarning  soni 

keskin kamaya boshladi: 1870-yilda 5,5 million, yana 10 yildan keyin esa atigi 395 ming jonivor 

qoldi.  1900-yilda  Qo’shma  Shtatlarda  bor-yo’g’i  300  ta  bizon  qolgan  edi.  Ko’plab  bizonlar 

o’ldirildi,  ba’zilari  esa  kasalliklardan  halok  bo’ldi.  Preriyalarning  o’zlashtirilishi  bu 

sutemizuvchilarning odatiy yashash joylarining qisqarishiga olib keldi. XX asrda bizon yo’qolib 

ketish  xavfi  ostida  turgan  hayvonlar  qatoriga  kirdi.  O’tgan  asrning  o’rtalariga  kelib,  ularning 

sonini 20 mingacha qayta tiklashga erishildi. Hozirgi kunda AQSh va Kanadadagi bizonlar soni 

yarim milliondan oshadi. 2016-yilda bizon AQShning milliy sutemizuvchisi deb tan olingan.  

 

 Bizon. Foto: M.G. Sergeyev 

---

 

 Bizon  –  juft  tuyoqlilar  turkumining  vakili  hisoblanadi.  Uning  eng  yaqin  qarindoshi, 

hozirgi kungacha yetib kelgan Yevropa zubridir. Bizon – Shimoliy Amerikaning quruqlikdagi 

eng og’ir sutemizuvchisi bo’lib, buqalarining tanasi og’irligi  1 200 kilogramm, bo’yi esa 180 

santimetga yetadi. Bahaybat bo’lishiga qaramay, bizonlar juda yaxshi sakraydi (1,8 metr balandlika) 

va tez yuguradi, tezligi soatiga 64 kilometrgacha. 

Bizonning tanasi zich yung bilan qoplangan: qishda – quyuqroq va yaxshi rivojlangan, yozda 

esa  ochroq  va  yengilroq bo’ladi. Yungining  uzunligi 50 santimetrga  yetadi.  Shoxlari ancha  kalta. 

Ular asosan dasht o’tlari va qiyoqlar bilan oziqlanadi. Qishda ular bir metrdan ortiq qalinlikdagi qor 

ostida yegulik topib yeyishlari mumkin. Bizonlarning hidlov organlari yaxshi rivojlangan. Ular suv 

hidini  7-8  kilometr  uzoqlikdan  sezishadi.  Chang  va  qumda  dumalab,  parazitlardan  qutilishadi. 

Hozirda bizonlar odatda bir necha o’n boshli kichik guruh bo’lib yashaydi. Ammo ularning soni juda 

ko’p bo’lganda, ular katta podalarni tashkil qilib, muntazam ravishda ko’chib yurganlar. Keyinchalik 

ularning katta harakat yo’nalishlari bo’ylab hatto temir yo’llar ham yotqizilgan.