|
Nam subtropik oʻrmonlar
N
am subtropik o’rmonlar materikning janubi-sharqida, Florida yarim orolining
janubidan tashqari ulkan maydonni egallaydi. Bu hududlarda yoz ancha iliq – iyulning
o’rtacha harorati 25°C dan 28°C gacha o’zgarib turadi, qishi esa sovuqroq, harorati noldan
biroz yuqori bo’ladi. Ammo qish oylarida ancha sovuq bo’lishi mumkin, ba’zi yillarda esa,
kuchli qor yog’ishi mumkin. Yog’ingarchilik ko’p – odatda yiliga 1200-1500
millimetrgacha yetadi.
Bunday ekotizimlar shimolda joylashgan keng bargli o’rmonlarni eslatadi, lekin bu
yerda doimiy yashil daraxtlar, butalar va lianalar keng tarqalgan. Nam subtropik
o’rmonlarda ko’p o’simlik va hayvonlar turlarini uchratish mumkin. Bu yerda o’sadigan
o’t-o’lanlar va butalarning kamida 3600 turi ma’lum. Qushlar, ham suvda ham quruqlikda
yashaydiganlar, sudralib yuruvchilar va kapalaklar ko’p uchraydi.
Daraxtlardan doim yashil eman, gikori, magnoliya, likvidambar, lola daraxti, oltin fikuslar ko’p uchraydi.
Qarag’ay daraxtlari turlari ko’p: kalta ignabargli, loblolli (
pinus taeda
), uzun ignabargli, karib qarag’aylari
va boshqalar o’sadi. Botqoqli yerlarda ulkan botqoq sarvlari yaxshi o’sadi, ular yon tomondan mustahkam
tayanch katta ildizlarga ega, ular tuproqdan yuqoriga qarab balandga intiladi. Mo’tadil bargli o’rmonlarda
bo’lgani kabi, Amerika kashtanining mahalliy turi ham zamburuq kasalliklaridan qattiq zarar ko’rdi.
Quyi hududlarda past bo’ylidaraxtlar va butalar keng tarqalgan: eman, padub (
nayzabargli
), sassafralar,
golubika, kalmiya, pakana palmalar. Ba’zi joylarda hatto daraxtsimon paporotniklarni ham uchratish mumkin.
Lianalarning ko’p turlari ham bor. O’ta yuqori havo namligida daraxtlar tanasi epifitlar bilan to’lib ketadi;
“ispan moxi” ayniqsa ajralib ko’rinadi. Aslida, bu mox emas, balki Tillandsia usneoide – bromeliadlar
oilasiga mansub gullaydigan o’simlik. Ildizi yo’q va u juda nozik poyali daraxtlarning qobig’iga yopishadi.
Tillandsiyaning kulrang-yashil poyalari juda uzun, novdalarga osilib turadi, mayda uchli barglari bor.
Epifitlar orasida epidendrum turkumidagi nafis gullaydigan orxideya ham o’rin olgan.
Sutemizuvchilardan – kiyiklar, ayniqsa oqquyruq, quyonlar, olmaxon va krotlarining o’rni
o’zgacha. Mahalliy qushlar orasida issiqni hush ko’ruvchi oq ibis va karolina to’tiqushi,
shuningdek, musichalar, chiroyli qizil kardinal va moviy-kulrang chivinxo’r (
Polioptila
caerulea
) bor. Noyob qizilishtonlar bu o’rmonlarga joylashadi, ular sog’lom daraxtlarni kovak
qilib teshib in quradi va kichik oilaviy guruhlarda yashaydi. Bu yerda juda katta (qobig’i 30
santimetrgacha) quruqlikda yashovchi gofir-polifem toshbaqasi ham yashaydi, u uzun inlar
qazishi bilan mashhur. Boshqa ko’plab hayvonlar bu teshiklardan foydalanadilar. Bunday
ekotizimlarning mahsuldorligi mo’tadil zonadagi o’xshash jamoalarga qaraganda bir oz
yuqoriroq – yiliga gektariga 10-15 tonnagacha yetadi.
Yevropaliklar kirib kelishidan oldin, nam subtropik o’rmonlarda yashovchi hindu qabilalari
nafaqat ov, baliqchilik va yovvoyi o’simliklarning mevalarini yig’ib olishgan, balki bir necha
ming yil oldin kungaboqar, tamaki va qovoqning bir qancha turlarini yetishtirish bilan
shug’ullanishgan. Bundan tashqari ular makkajo’xori ham yetishtirishgan. Ammo dehqonchilik
bilan shug’ullanadigan yer maydonlari ancha kam edi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, 1600-yilda bu
yerdagi hindularning zichligi har kvadrat kilometrga 10 kishidan oshmagan. Shunga ko’ra, o’sha
paytdagi mahalliy ekotizimlar umuman tabiiy yoki juda oz miqdorda buzilgan deb aytiladi.
Bunday o’rmonlarning qayta tiklanishiga eng katta hissa qo’shgan deb yong’inlarni, shu jumladan
mahalliy aholi tomonidan dalalar uchun maydonlarni yoqib yuborish natijasida kelib chiqqan deb
ishoniladi.
Nam subtropik o’rmonlarning o’zgarishi bu mintaqaning yevropaliklar tomonidan rivojlanishi davrida
boshlangan. Yozning uzoq va ancha iliq, qishi salqin, yomg’irning mo’l-ko’lligi, unumdor tuproq bu yerda
turli xil ekinlarni yetishtirish imkoniyati borligini ko’rsatdi, lekin Shimoliy Amerikaning janubi-sharqidagi
sharoit paxta ekish uchun ayniqsa qulay bo’lgan. Margaret Mitchell o’zining mashhur “Shamollarda qolgan
hislarim” romanida bu joylarni quyidagicha ta’riflagan: “Bu yerlar dastlab qizg’ish, yomg’irdan keyin qon
rangidek qip-qizil, yomg’irdan quriganda esa, chang bosgan g’isht rangiga kiradi va paxta yetishtirish uchun
dunyodagi eng unumdor yerlardir”.
Tog’li nam subtropik o’rmon. Foto: K. Tomas, commons.wikimedia.org
XVIII asrda nam subtropik o’rmonlarning ko’p qismi tozalangan edi (tog’ tizmalari bundan mustasno).
Ularning o’rnida ko’plab paxta dalalari paydo bo’ldi va bu yerlarda qullar mehnatidan keng foydalanildi. Bir
paytlar Amerika Konfederativ Shtatlarini tuzgan, mustaqilligini e’lon qilgan janubiy shtatlar, geografik
jihatdan, asosan, nam subtropik o’rmonlar va eski paxta yetishtiruvchi hududlarning to’g’ri tarsimlangan
hududiga to’g’ri kelishi tasodif emas. Amerika fuqarolar urushidan keyin paxta dalalari keskin kamayib ketdi,
o’rniga boshqa ekinlar va bog’dorchilik bilan shug’ullanish boshlandi. Plantatsiyalar va fermalarning katta
qismi XIX asr oxiri XX asr boshlarida tashlab ketildi va ularning o’rnida o’rmon ekotizimlarini qayta tiklash
boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
