|
Sayyor kaptar
2014-yilda dunyo qayg’uli yubileyni nishonladi – bundan 100 yil oldin, Sinsinnati hayvonot bog’ida,
sayyor kaptarlarning Marta ismli urg’ochi oxirgi vakili vafot etdi. Afsuski, Yerda bitta tur kamaygani
uchun emas, balki odamlar o’z ta’sirini ko’rsatgani uchun: axir, XIX asrning o’rtalarida bu qushning
millionlab galalalari Shimoliy Amerikaning keng bargli o’rmonlarida yashagan. 1866-yilda uzunligi 500
kilometrga va kengligi taxminan bir yarim kilometrga yetgan gala kuzatilgan. Taxminlarga ko’ra, u 3,5
milliarddan ortiq kaptarni birlashtirgan.
Taniqli amerikalik yozuvchi Jeyms Fenimor Kuper XIX asr boshlarida “Pionerlar” romanida kaptarlar
galasini quyidagicha ta’riflagan: “Mana, oxiri ko’rinmaydigan uchayotgan to’da. Kserksning* butun
boshli qo’shinini bir oy boqish mumkin edi. Yana shuncha parlar-a! Bu yerdagi yashovchilarning
to’shaklarini pat bilan to’ldirishga yetarli ...”
* Kserks – miloddan avvalgi V asrda, Yunoniston bilan urush paytida, turli hisob-kitoblarga ko’ra, 80 mingdan 1,7 milliongacha
askar yig’ilgan ulkan armiyani to’plagan fors shohi.
Odamlar tomonidan kuchli qirg’in boshlanishidan oldin, SAYYOQ kaptarning umumiy soni kamida
3-5 milliard deb taxmin qilingan. Bu nafaqat qit’ada, balki butun dunyoda eng ko’p sonli qush bo’lgan
deb hisoblangan.
Sayyoq kaptar tanasi ingichka, o’rta bo’yli qush. Voyaga yetganlarning eng katta uzunligi
41 santimetrni tashkil qilgan. Erkaklar yanada baquvvat, bo’yinlarida tovlanadigan bronza
tukli, ko’kragi va tomoqlari pushti-qizil rangda edi. Dumining qora qirralari bilan oq tashqi
qirralari bor edi. Urg’ochilarining rangi to’qroq edi. Qushlarning qanotlari uzun va qirraili
bo’lgan. Ularning parvoz tezligi soatiga 100 kilometrga yetgan.
Sayyor kaptar. Rasm: L.A. Fuertes, commons.wikimedia.org
Bu qushlar asosan keng bargli o’rmonlarda yashagan. Ko’p millionlab kaptarlar oziq-ovqat,
ayniqsa daraxtlar va umurtqasiz hayvonlarning mevalarini qidirish uchun va uyalarini joylashtirish
joylariga (asosan Buyuk Amerika ko’llariga yaqinroq) ko’chib ketishgan. Keng bargli
o’rmonlarning ekotizimida sayyor kaptarning roli juda katta edi deb ishoniladi. Tabiiy-ki, qushlar
oq eman yong’og’ini afzal ko’rishgani bu daraxt turining tarqalishiga hissa qo’shishgan. Kaptar
qirilib ketganidan so’ng, qizil emanlar ko’p joylarda hukmronlik qila boshladi. Qushlarning
to’dalari tunagan hududlarida ko’p axlat qoldirgan. Bu moddalar oqimining o’zgarishiga olib
keldi va o’rmon yong’inlar sonini oshirdi. Sayyor kaptarning yo’q bo’lib ketishi kashtan, olxa va
eman mevalari bilan oziqlanadigan oq oyoqli og’maxonlar sonining sezilarli ko’payishiga olib
keldi va shunga mos ravishda bu kemiruvchilar bilan bog’liq bakterial kasalliklarning – borrelioz
tarqalishiga olib keldi deb taxmin qilinadi.
Shimoliy Amerikaning tub aholisi sayyor kaptarlarni faol ovlagan, lekin asosan yosh qushlarni
tutgan. Keyin Yevropadan kelgan muhojirlar paydo bo’ldi, ular ham kaptar otishni boshladilar,
lekin ularning qo’lida o’qotar qurol bor edi. Muhojirlar sonining asta-sekin o’sishi qushlarni
ovlashning keskin o’sishiga olib keldi. Ov qilish uchun ular o’qotar qurollardan, shu jumladan
to’plardan, to’rlardan, boshqa tuzoqlardan va uzun tayoqlardan foydalanganlar. Bir tomondan,
kaptarlar ekinlarga, ayniqsa grechkaga zarar etkazgan, boshqa tomondan esa, ularning go’shti
mazali edi va ko’p miqdorda pishirilgan. Tana go’shtlari ham sotilgan va hatto cho’chqalarni
boqish uchun foydalanilgan. Ko’p qushlar ov paytida o’lib ketishdi.
Oxir-oqibat, XIX asrning o’rtalarida kaptarlar soni keskin kamaya boshladi. Bu jarayonga
nafaqat shafqatsiz ovchilik, balki keng hududlarda turlarning asosiy yashash joyi bo’lgan
o’rmonlarni tozalash ham ta’sir ko’rsatdi. Sayyor kaptarlarning galalari oxirgi marta 1878-yilda
kuzatilgan va XIX asrning oxirida tabiatda u allaqachon yo’q bo’lib ketgan. Ehtimol, uning kam
sonli aholisi XX asrning boshlarida topilgan, lekin har holda, o’tgan asrning boshlarida bu tur
butunlay yo’q bo’lib ketgan.
Sayyor kaptar uchun ov. Foto: S. Bennet,
commons.wikimedia.org
Do'stlaringiz bilan baham: | 
