Shaydullaev shapulat bazarovich

Avesta, ilk davlatchilik va arxeologiya. Avesta paydo bo‘lgan YOz I davrida sinfiy munosabatlar to‘liq shakllangan. Aholining sinfiy tabaqalanganligini tasdiqlovchi manba arklarning paydo bo‘lishidir. YOz I

1. 
   Geiger W. Ostiranische Kultur im Altertum. - Erlangen, 1882. - R.338.
   

2. 
   «Avesto». Videvdat, 8.5.
   

3. 
   Askarov A.A., Alьbaum L.I. Poselenie Kuchuktepa. – T., 1979; A.S.Sagdullaev. Usadьbы drevney Baktrii.
   

– T., 1987; SH.B.SHaydullaev. Severnaya Baktriya v epoxe rannego jeleznogo veka. – T., 2000.

4. 
   Meri Boys. Zaroastriysы. Verovaniya i obыchai. - M., 1987. - S.56.
   

5. 
   Bertelьs E.E. Istoriya persidsko - tarjikskoy literaturы. - M., 1960. - S.37-38.
   

6. 
   Gerodot I, 131.
   

www.arxeologiya.uz ₃₅

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

davrida O‘rta Osiѐda ilk marotaba mudofaa devorlari bilan o‘ralgan arklar paydo bo‘lgan bo‘lsa¹, Avestaning deyarli barcha qismlaridan jamiyatning siѐsiy va huquqiy tengsiz aholisi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni topish mumkin. Masalan, Mitraga ibodat qilganda unga boy ѐki kambag‘al odamlarning farqi yo‘qligiga ishora etilgan.

Hukmdorlarning urush oldidan Mitradan madad so‘rash odatining mavjudligi ilk davlatlarning Avesta davrida shakllanganligini va ular o‘rtasida yakka hokimlik uchun janglar bo‘lib turganligiga ishora deb tushunish kerak². Avesta davrida ilk davlatlarning shakllanganligini isbotlovchi yana bir ma’lumot borki, bu Mitraning unga imon keltirgan mamlakatlarning butunligini saqlab, zafarlarga erishishi haqida undashidir³. «Mazda bergan ko‘rkaboy, Xaoshyanxa Paradata, Xara tog‘i ostida, Ashiga nomoz yo‘llab...»⁴. Bu ma’lumotdan shuni anglash mumkinki, Paradata sulolasidan bo‘lgan hukmdor Xushang (Xaoshyanxa) mamlakatni har xil ofatlardan qutqarish uchun Ashidan tilak so‘raydi. Ashi tilaklarni bajo keltiradi. Bu ma’lumotdan yana shuni anglash mumkinki, Paradata sulolasi boshliq mamlakat ѐxud hududiy davlat bo‘lgan, gap uning hukmdori Xushang to‘g‘risida ketmoqda.
Avestada Atviya urug‘i vorisi Traytaona to‘rt burchakli Varnada (qo‘rg‘onda) Ashidan madad so‘ragani va Ashining unga madad berganligi to‘g‘risidagi ma’lumot Atviya mamlakati to‘g‘risida xabar bersa⁵, yana bir mifologik yurt Xyaonadir. Uning hukmdori Arejataspa bo‘lib, Vishtaspaning dushmani sanalgan, ya’ni zardushtiylikni qabul qilmagan. Vishtaspa unga qarshi kurashda Ashidan madad so‘raganligi to‘g‘risida xabarlar bor⁶.
YAshtdagi ilk kavilardan bo‘lgan Usan va Xausravning «butun ariylar mamlakati ustidan hukmronlikka intilganligi» to‘g‘risidagi ma’lumotlar juda qimmatlidir⁷. Ilk Kavilarning yashagan davrini I.V. Pьyankov mil.av. 900-775 yillar bilan belgilaydi, bunga Kavi Vashtaspaning hukmronlik davrini va uning saroyida Zardushtning yashagan davrini mil.av. VII asrning ikkinchi yarmi deb hisoblanishini asos qilib oladi⁸.
YAshtda ko‘chmanchi tur qabilasining shohi Frangrasьyan (Afrasiѐb) butun ariylar mamlakatining hukmdori sifatida tilga olinadi⁹.

1. 
   Masson V.M. Drevnezemledelьcheskaya kultura Margianы. - M., -L., 1959; V.I.Sarianidi Raskopki Tillya-tepe v severnom Afganistane. - M., 1972; A.A.Askarov, L.I.Alьbaum Poselenie Kuchuktepa. – T., 1979; A.S.Sagdullaev Drevnezemledelьcheskie poseleniya predgoriy Baysuntau / Istoriya i arxeologiya Sredney Azii. - Ashxabad, 1978.
   

2. 
   «Avesto». Mitra, 8.
   

3. 
   «Avesto». Mitra, 26.
   

4. 
   «Avesto». Ashi, 24.
   

5. 
   «Avesto». Ashi, 33.
   

⁶«Avesto». Ashi, 50.

7. 
   «Avesto». YAsht, V, 45, 46,49, 50.
   

7. 
   Pьyankov I.N. Drevneyshie gosudarstvennыe obrazovaniya Sredney Azii / Drevniessivilizatsii Evrazii. Istoriya i kulьtura. - M., 2001. - S. 334-348).
   
8. 
   «Avesto». YAsht, XIX. 93.
   

www.arxeologiya.uz ₃₆

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Aleksandr Makedonskiy armiyasining Maroqanddan Baqtrga ketish yo‘lida Nautaka, Ksenippa, Bubakena va Gabaza o‘lkalari bilan birga Paretakadan o‘tganligi to‘g‘risida ma’lumotlar saqlangan¹. Bizning fikrimizcha Avestada eslanadigan «Paradata» va yunon manbalarida ta’kidlangan «Paretaka» bir mamlakatni, Baqtriya hududidagi hududiy davlatni anglatadi.

Videvdat alqovida ifodalangan ko‘plab mamlakatlarning geografik talqini o‘z echimini topgan². Ammo, Arьyana-Vaydja mamlakatining geografik joylashishi masalasi o‘z echimini topgani yo‘q. I.V. Pьyankov Avestada keltirilgan Datьya darѐsi bo‘yida joylashgan Arьyana-Vaydja mamlakatini Baqtriyaning janubiy qismida, Amudarѐning chap sohillariga joylashtiradi³. Boshqa tadqiqotchilar Xorazmni Arьyana-Vaydja sifatida ko‘rishni istasalar, uchinchi guruh olimlar esa Arьyana-Vaydjani geografik termin sifatida keng hududda, yaьni o‘rta va so‘nggi o‘rta asrlardagi Movaraunnahr ѐki Turkiston sifatida biladilar⁴.
SHunday qilib, Avestaning YAsht kitobida eslanadigan Paradata (Paretaka), Atviya, Xyana, Kavi va Tur kabi yurt nomlarini shakllanib kelaѐtgan hududiy davlatlar sifatida qabul qilishni taklif etamiz. Fikrimizcha, shu va shu kabi hududiy davlatlar asosida Aryana-Vaydja, Gava Sugda, Moru, Baxdi, Xoroyu kabi yirik davlatlar paydo bo‘lgan.