Shaydullaev shapulat bazarovich

Download 0,54 Mb. bet 25/43 Sana 01.01.2022 Hajmi 0,54 Mb. #284350

Bog'liq
ozbekiston hududida davlatchili (Lotincha)

Bu sahifa navigatsiya:

• O‘rta Osiѐda zardushtiylikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari.

Dehqonchilik	Voha markazi		Voha hududi
Boshqa ѐdgorliklar
vohalari

1. 
   Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti na yuge Sredney Azii ... S.8.
   

2. 
   SHaydullaev SH.B. Severnaya Baktriya v epoxu rannego jeleznogo veka ... S.11.
   

3. 
   Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti na yuge Sredney Azii ... S.14.
   

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

SHerobod	Jondavlattepa ?1	Ulanbuloqsoy,	Kuchuktepa, Jarqo‘ton
		Bo‘stonsoy,
		SHeroboddarѐ o‘zanlari
Bandixon	Bandixon I	Bandixonsoy o‘zanlari	Fozimulla
		va yaylovlari
Mirshodi	Qiziltepa	Qizilsuv o‘zanlari va	Qizilcha VI, Bo‘yrachi 2
		yaylovlari

Kichik suv o‘zanlarida joylashgan, Kuchuk I davrida voha markazini bajargan ayrim ѐdgorliklar siѐsiy mavqeini yo‘qotib boradi. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida katta darѐ bo‘ylarida joylashgan ѐdgorliklar kuchayib, yangi shahar - markazlarning paydo bo‘lishi kuzatiladi. SHeroboddarѐ bo‘yida joylashgan Jondavlattepa, Surxondarѐ bo‘yida joylashgan Xaitobodtepa ѐdgorliklari shular jumlasiga kiradi.

O‘rta Osiѐda zardushtiylikning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlari. Avestashunos olimlarning fikricha, bizgacha etib kelgan Avesta kitobi sosoniylar davrida bitilgan va keyingi davrlarda ham tahlil etilgan².
Bir guruh evropa va amerikalik sharqshunos olimlar Avestada Midiya va Ahamoniylar sulolalari ismlarining va joy nomlarining eslanmasligi va Avesta jamoasining ijtimoiy tarkibi qadimgi forsiylar aholisi tarkibidan tubdan farq qilishini inobatga olib Zaroastr yashagan davrni mil.av. II ming yillik o‘rtalarigacha qadimiylashtirishgan³.
YAqinda ushbu fikr tarafdorlaridan biri G. Nьoli o‘z fikridan qaytdi. Uning fikriga qaraganda, Midiya va Ahamoniylar sulolalari ismlari so‘nggi paytlarda bitilgan «Kichik Avesta»da ham eslanmaydi. Avesta jamoalari va Ahamoniylar davri aholisi o‘rtasidagi ijtimoiy tafovut zardushtiylikni qadimiylashtirishga asos bo‘la olmaydi. Tadqiqotchining fikricha V.I. Sarianidining so‘nggi yillarda Janubiy Baqtriya va Marg‘iѐnada qilgan yangiliklari Zaroastr va zaroastrizm vatani muammolarini echa olmaydi. G. Nьoli Zardusht yashagan davrni mil.av. VII asr oxiridan VI asrning o‘rtalari deb hisoblaydi. U ta’kidlaydiki «... shu hisob hech qanday tarixiy voqeliklarga qarshi emas. YAngi zamon tarixchilari bu sanani o‘zgartirishlari ham mumkin emas. Albatta, hamma tarixchi ham bu sana bilan kelishmasligi mumkin, lekin qarshi gapirishlariga ham aytarli ilmiy asoslari yo‘q».
O‘rta Osiѐ arxeologiyasida keyingi o‘n yilliklar mobaynida Baqtriya va Marg‘iѐnada so‘nggi bronza davriga oid ko‘plab ibodatxonalar o‘rganildi

1. 
   O‘zbekiston-CHexiya ekspeditsiyasining tadqiqotlariga ko‘ra 0, 60 m. qalinlikdagi madaniy qatlamda Kuchuk I davri sopollari kuzatilgan.
   

2. 
   Oranskiy I.M. Izuchenie pamyatnikov drevneiranskoy pisьmennosti v SSSR (1917-1970) / Istoriya Iranskogo gosudarstva i kulьturы. - M., 1971. - S.45.
   

3. 
   G.Gnoli. Zoroaster in History (Biennial Yarshater Lecture Series, №2) / Bibliotheca Persica Press. - New York, 2000. Indiana. XIV. - P.37-41.
   

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

(Jarqo‘ton, Dashtli, Togolok 21). Arxeologiya ilmida bu ibodatxonalar ilk zardo‘shtiylik ibodatxonalari deb e’tirof qilindi¹.

Eslab o‘tilgan ibodatxonalarning zardushtiylik xarakterini ochib berishda u erda ochilgan altarlar, kulxonalar, «ilohiy quduqlar», «xaoma tayѐrlanadigan xonalar» ashѐviy manba bo‘lib hizmat qilgan². Ibodatxonalardan tashqari, Jarqo‘ton qabristonida ettita qabrda odam suyaklarining taxlab ko‘milganligi, kenataf qabrlarda kichik ostadon
ko‘rinishli idishlarning topilishini ham tadqiqotchilar ilk zardushtiylik belgilari deb hisoblaydilar³.

SHu bilan birga, mazkur ѐdgorliklarda, xususan Jarqo‘tonda zardushtiylik urf - odatlariga tamoman zid bo‘lgan arxeologik manbalar ham bor. Bular jumlasiga o‘likni erga va o‘lik bilan birga ashѐlar qo‘shib ko‘mish, mayitni ѐqish - krematoriyaning mavjudligi⁴, totemizmning davom etaѐtganligini isbotlovchi har xil hayvonlar va tabiat hodisalari tasviri tushirilgan muhrlar hamda taqinchoqlarning uchrashi zardushtiylik qoidalariga zid alomatlardir.

Ma’lumki, mahobatli qilib qurilgan ibodatxonalarning paydo bo‘lishi dinning to‘liq shakllanganligidan dalolat beradi. SHu ma’noda, haqiqatdan ham Baqtriya va Marg‘iѐnada o‘rganilgan me’morchilik obidalari ilk zardushtiylik ibodatxonalari bo‘lsa, unda ilk zardushtiylik emas, balki tom ma’nodagi zardushtiylik haqida gapirish lozim bo‘ladi.
Ilk zardushtiylik ibodatxonalari deb ta’riflanaѐtgan va shu ibodatxonalar joylashgan Jarqo‘ton, Dashtli, Togolok ѐdgorliklarida tom ma’nodagi zardushtiylik dini haqida gapirib bo‘lmaydi, balki uning ba’zi elementlari haqida so‘z yuritsa bo‘ladi, negaki yuqorida eslab o‘tganimizdek, so‘nggi bronza davrida zardushtiylik urf odatlariga tamoman zid bo‘lgan arxeologik manbalar ko‘plab uchraydi. Demak, Baqtriya va Marg‘iѐnada ochilgan ibodatxonalarni ilk zardushtiylik ibodatxonalari emas, balki Qadimgi SHarqdagi singari ma’lum xudo-ilohlar nomiga qurilgan ibodatxonalar deb tariflash lozim bo‘ladi ѐki ularni shahar-davlat hukmdorlarining boshqaruv mahkamasi desak haqiqatga yaqindir.
So‘nggi bronza davrini O‘rta Osiѐning janubiy hududlarida zardushtiylik dinining ayrim ko‘rinishlarining paydo bo‘lishini inobatga olib ilk zardushtiylikning shakllana boshlash davri deb atasa bo‘ladi.
Zardushtiylik dinining rivojlanishidagi ikkinchi bosqichni zaratushtra davri deb ataymiz. Bu davr mil.av. II ming yillikning so‘nggi choragi va Ahamoniylar bosqinigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Xuddi shu davrda O‘rta Osiѐda haqiqiy qonunlashgan zardushtiylikning-

1. 
   Sarianidi V.I. Margush. Drevnevostochnoessarstvo v staroy delьte reki Murgab. - Ashgabat, 2002; Sarianidi V. Margiana and Protozoroastrizm. - Athens, 1998; Askarov A.A., SHirinov T.SH. Rannyaya gorodskaya kulьtura epoxi bronzы yugya Sredney Azii. - Samarkand, 1993.
   

2. 
   Abdullaev K. Kulьt xaomы v drevneyssentralьnoy Azii. – Samarkand, MITSAI, 2009. – 120 s.
   

3. 
   Askarov A.A., SHirinov T.SH. Drevnebaktriyskiy xram ognya ... – S. 31-42.
   

4. 
   Avanesova N.A. Spatbronzezeitliche Kulturkontakte in der baktrischen Flusoase... R. 147-178.
   

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Avestaning paydo bo‘lishini kuzatamiz. SHu davrda zardushtiylikning to‘liq shakllanganligini arxeologik ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Bronza davrida O‘rta Osiѐning janubida o‘liklarni narsalari bilan erga ko‘mish odat bo‘lgan bo‘lsa, endi bu odatga barham berilgan, negaki shu davrga oid ko‘plab arxeologik ѐdgorliklar o‘rganilgan bo‘lsada (Kuchuktepa, Bandixon I, Qizilcha VI) arxeologlar birorta qabrga duch kelganlari yo‘q. Bu holat o‘likni ko‘mish odatlarida tubdan o‘zgarish sodir bo‘lganligidan - Zardushtiylikning shakllanganligidan dalolat beradi. Totemizm belgisi sifatida har xil hayvon va tabiat belgilari tushirilgan tumor va muhrlarning haѐt tarzidan chiqib ketishi ham diniy qarashlarning markazlashganligidan, zardushtiylikning shakllanganligidan dalolat beradi.

Zardushtiylikning rivojlanishidagi keyingi bosqichlar V.I. Abaev tomonidan quyidagicha bo‘lingan: ahamoniylar davrida zaroastrizm; sakiston zaroastrizmi; sosoniylar davrida zaroastrizm¹.

Download 0,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: