Shaydullaev shapulat bazarovich

Qadimgi Baqtriya madaniyati ѐdgorliklari tipologiyasi va joylashishi. Qadimgi Baqtriya madaniyati ѐdgorliklari Baqtriyaning quyidagi o‘n bir dehqonchilik vohasida joylashgan:

1. 
   SHerobod dehqonchilik vohasi. Ulanbuloqsoy, Bo‘ston, SHeroboddarѐ hududlarini egallagan. Markazi Jondavlattepa. Bundan tashqari Pshaktepa, Kuchuktepa, Talashqontepa I kabi ѐdgorliklar joylashgan.
   

2. 
   Boysun dehqonchilik vohasi. Bandixonsoy, Mirshodi (Qizilsuv) hududlarini birlashtirgan. Markazi Qiziltepa ѐdgorligi¹. Qiziltepa atrofidagi ѐdgorliklar majmuasi, Bandixon ѐdgorliklari guruhi.
   

3. 
   Surxon dehqonchilik vohasi. Surxondarѐning o‘rta va quyi havzalari hududlarini o‘z ichiga olgan. Bu erda Xaitobodtepa vohaning markazi vazifasini bajargan². Bandixonsoytepa, Nomsiztepa (Termiz shahri) kabi ѐdgorliklar joylashgan.
   

4. 
   Kafirnigon dehqonchilik vohasi. Bu erda Kalai-Mir ѐdgorligi va Naxri-kalon kanali joylashgan. O‘lkaning markazi Kalai-Mir ѐdgorligi³.
   
5. 
   Vaxsh dehqonchilik vohasi. YAvan-su (Tomoshotepa, SHo‘raisoy), Vaxsh (Bolday tepa, Bolday kanal) havzalari hududlarini o‘z ichiga olgan.
   

6. 
   Panj dehqonchilik vohasida Baydudasht ѐdgorliklari joylashgan. Vohaning markazi Baytudasht IV ѐdgorligi hisoblanadi.
   

7. 
   Qizil-su dehqonchilik vohasida Makoni-mor ѐdgorligi joylashgan. Janubiy Baqtriya hududida shu davr ѐdgorliklari to‘rtta dehqonchilik
   

vohasida joylashgan bo‘lib, bular Dashtli, Faruxobod, Oltin-Dilѐr va Naibobod vohalaridir⁴.

Har bir dehqonchilik voha Qadimgi Baqtriya podshohligi tarkibidagi kichik siѐsiy hudud bo‘lib hisoblangan. Bu fikrga kelishimizga sabab, har bir dehqonchilik o‘lka bosh shahar ѐdgorligiga va shu shahar atrofida uyushgan qishloq tipidagi ѐdgorliklarning jamlanganligidir.
Qadimgi Baqtriya madaniyati ѐdgorliklari quyidagi tiplarga ajraladi:

1. 
   SHaharlar. Ular har bir dehqonchilik o‘lkasida bittadan joylashgan bo‘lib, ikki qismdan (ark va shahar) iborat. Umumiy maydoni 22 gektargacha boradi. Ark ham, shahar qism ham yuqori rivojlangan mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan. Mudofaa devorlar 5-8 metr qalinlikda bo‘lib, Xaitobodtepada mudofaa devor platforma ustida qurilganligi kuzatilgan. Hamma mudofaa devorlar burjlar bilan mustahkamlangan. Xuddi shu davrda
   

1. 
   Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti na yuge Sredney Azii ... S.18.
   

2. 
   Shapulat B. Shajdullaev. Unterchungen zur frühen Eisenzeit in Nordbaktrien... P.271-276.
   

3. 
   Abdullaev A.L. Pamyatniki rannejeleznogo veka YUjnogo Tadjikistana / Baktriya-Toxaristan na drevnem i srednevekovom vostoke. Tezisы dokladov konferensii posvyaщennoy desyatiletiyu YUTAE. - M., 1983. S.3.
   

4. 
   Xakimov Z.A. Oazisnoe rasselenie v Baktrii epoxi rannego jeleza / Tvorcheskoe nasledie narodov Sredney Azii v pamyatnikax iskusstva, arxitekturы i arxeologii. Tezisы dokladov. (26-29 maya 1985 g. Dalvarzin-tepe). – T., 1985. - S.134.
   

www.arxeologiya.uz ₃₉

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Baqtriyada mudofaa devorlar va burjlarga shinaklar o‘rnatish boshlangan.

SHinaklar uzunchoq, to‘g‘rito‘rtburchak shaklda yasalgan.

2. 
   Qishloqlar. Tarqoq holda joylashgan tepaliklar majmuasidan iborat bo‘lgan ѐdgorliklar (Bandixon II ѐdgorligi atrofida joylashgan ѐdgorliklar majmuasi).
   

2. 
   Harbiy istehkomlar. Ular doira va kvadrat shaklida qurilgan (Talashqontepa I, Bandixon II). Qal’alarning ichki qismi ochiq hovlidan iborat bo‘lib, yashash uylari faqat mudofaa devorlari bo‘ylab qurilganligi kuzatilgan.
   

2. 
   Uy-qo‘rg‘onlar. SHaharlar va qishloqlar atrofida joylashgan, kichik ѐdgorliklar (Qizilcha I, VI).
   

Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida harbiy ishlar va harbiy qurilishlarga alohida e’tibor berilgan. SHaharlar rivojlangan fortifikatsiya ѐrdamida mudofaa qilingan bo‘lsa, alohida mudofaa istehkomlari – qal’alar shakllanadi (Talashqontepa I). Harbiy ishlar sohasida fortifikatsiyaga alohida e’tibor beriladi. Bu davrga kelib baland platforma ustiga uy qurilishiga barham berilgan bo‘lsa-da, Kuchuk I davrida qurilgan shunday inshootlardan foydalanib kelinadi va ular ham qo‘shimcha mudofaa devorlari bilan o‘raladi (Kuchuktepa), Oltindilѐr ѐdgorligi keng hududni mudofaa qilishga mo‘ljallangan mudofaa inshootiga ega bo‘lib, bir necha qator mudofaa devoriga ega, devorlar yarim aylana shaklidagi burchlar bilan mustahkamlangan.

SHaharlar mudofaa devorlari bilan o‘rab olinishi bilan birga chuqur va keng handaklarning ham qazilganligining guvohi bo‘lamiz (Xaitobodtepa, Qiziltepa). Mudofaa inshootlarining takomillashuvi jang qurollarining o‘sishi bilan mutanosib rivojlangan. Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida uch qirrali paykonlar kashf etilgan¹. T. Sulimirskiyning ѐzishicha ular Old Osiѐda VII asrda, Misrda VI-V asrlarda, Gretsiyada V asrda paydo bo‘lsa, Eronning ilk temir davriga oid 8 ta ѐdgorlikda uch qirrali paykon topilgan². Ushbu taqqoslashdan ko‘rinadiki, harbiy bilimlarning rivojini ko‘rsatuvchi ushbu topilma Baqtriyada ham qadimgi madaniyat markazlari bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan.
Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik ham Qadimgi Baqtriya madaniyati davrida rivojlangan. Bandixondagi Bandixon kanali, Vaxshdagi Bolday kanali, Kofirnig‘ondagi Naxri-kalon kanallari fikrimiz dalilidir.