Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар

Ўз навбатида тирик табиий жисмлараро учун мавжуддир. Жон эса тирик жисмниннг уч маъносида сабаби ва ибтидосидир.

Жонли жисмларнинг мақсади ва моҳияти ҳаракатнинг қаердан бошлашига боғлиқ.

Ўсимликлар ва ҳайвонлар жони шундайдир. Инсоннинг жони эса бошқачадир. Инсоннинг жони энг мураккаброқ бўлиб, уч қисмдан иборат бўлиши билан бирга ўсимликлар ва ҳайвонлар жонларининг функцияларига эга бўлишидан ташқари инсонга хос махсус функцияга, яъни ақл, тафаккур ва мушоҳада юритиш функцияларига ҳам эга.

Жоннинг дастлабки икки қисм жисмнинг ички энтелехияси (ички мақсад — авт. Изоҳ) маънода ундан ажралмасдир. Кўпинча, жон жисмсиз ҳеч нарса сезмайди ва усиз ҳаракат қилмайди. Ғазабда, жасоратда, хоҳишда, умумн сезиш жисмсиз ҳаракат бўлмайди.

Бизнинг фикримизча жоннинг барча ҳолатларида, - ғазаб, қўрқув, азият чекиш, жасурлик ва хатто ҳурсандчилик, муҳаббат ва нафратлар билан биргаликда жисм ҳам ниманидир хис этади, дейди Арасту.

Арасту айтишича, ҳис-ҳаяжон ташқи таъсирининг натижаси бўлмай, балки маълум даражада жисмнинг функциясидир. Агар тана қўзғолмаса, ҳатто катта кулфат ҳам маълум ҳис-ҳаяжонни келтириб чиқармайди. Агар тана қўзғолса (уйғонса автор изоҳи) муҳим бўлмаган ва арзимас воқеа руҳий ҳаяжонни келтириб чиқаради. Арасту фикрича, «жоннинг ҳолати моддада ўз асосига эга», шунингдек жисмсиз сезиш қобилияти бўлмайди.

Барча бу қобилиятлар ёки жоннинг қисмлари — жисмнинг энтелехиясидир. Лекин жоннинг айрим қисмлари танадан ажралмоқчи бўлса, ҳеч нарса ҳалақит бермайди.

Чунки улар бирн-бир тананинг энтелехияси эмас. Арасту тахминича ақл ва мушоҳада қобилият жоннинг бошқа турининг моҳиятидир.

Арасту фикрича ақл ақлнинг қобилияти моҳиятига кўра, баъзан жойга тааллуқлидир ва фақат шу қобилиятларгина ўткинчи нарсалардан алоҳида бўлган абадийлик сифатида алоҳида мавжуд бўлиши мумкин. Арасту ўз қобилиятлар ўзи алоҳида танага боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжудми ёки йўқми деган масала ҳали аниқ эмаслигини қайд этса ҳам, ақл тана билан боғланган деб ҳисоблаш учун ақлга тўғри келадиган ҳеч қандай олов топа олмайди.