ОЛАМНИНГ ТУЗИЛИШИ ХАЩИДА. Арастунинг олам тузилиши ты\рисидаги таълимоти унинг фалсафасида ало=ида ырин тутади. Бу со=ада генеоцентрик назарияни ёщлаб чищщан, лекин шунга щарамай, ернинг шарсимонлигини ва коинотнинг маконда чекланганлигини тан олган. Арасту оламининг моддий бирлигини инкор этган. Бу борада у тамист файласфлардан анча орщада щолган. У жисмларнинг табиий ырни таълимотини яратган. Бу таълимоти асосида о\ир жисмларнинг доимо пастга интилиши, енгилларнинг ющорига кытарилиши, ер оламнинг марказ, чунки у о=ир деган фикрни исботлашга уринди. Олов енгил былганлиги учун ющорига =аракат щилади. Унинг табиий ырни ющорида Арасту фикрича =аракатнинг асосий турлари икки хил:
1. Айланма =аракат; 2. Ты\ри чизищли =аракат;
бу икки хил =аракат турига икки хил жисм турлари мавжуддир. Ты\ри чизищли =аракатнинг табиий тури ыз ичига икки хил =аракатни олади:
Ющоридан пастга =аракат.
Пастдан ющорига интилувчи =аракат.
«Паст» Арасту фикрича марказни ташкил этади. ты\ри чизищли =аракатнинг биринчи турига, =аракат айлана чизи\идан марказга =аракат щилса, иккинчи тури эса марказдан айлананинг чизи\ига =аракат щилади. Улардан ташщари яна икки хил жисмлар мавжуд. Булар сув ва =аво, улар ты\ри чизищ былиб =аракат щилади. Сув ер сингари марказнинг интилади. +аво олов сингари айлананинг четига интилади.
Агар айлана четини =аводан енгилрощ нарса эгалламаган былса, =аво =ам айлананинг четига =аракат щилади. Бирощ, табиатдаги барча элементлар бу =аракат билан анищланмайди. Элементларга тылищ характеристика бериш мащсадида Арасту табиатда мавжуд аоссий физик сифатлар ты\рисида фикр юритади. Булар щыйидагилар:
1. Совущ, иссищ, щурущ, хыл
Арасту фикрича, бир-бирига мутлащо щарама-щарши сифатлар — совущ ва иссищ, щурущ ва хыл асло бирикмайди, бир-бирига мутлощ щарама-щарши былмаган сифатлар бир-бири билан бирикиши мумкин. Тырт физик сифатдан =ар бирига иккитадан сифатга эга былган тыртта бирикма содир былади.
иссищ сифат щурищ сифат билан бирикади.
Иссищ сифат хыл сифат билан бирикади.
Совущ сифат щурущ сифат билан бирикади.
Совущ сифат хыл сифат билан бирикади.
Бирощ, файласуф фикрича, бу икки сифатдан бири =ар бир элемент учун ызига хос битта сифатга тааллущли былиши мумкин. Олов учун ызига хос сифат иссищлик, =аво учун намлик, сув учун совущлик, ер учун щурущлик была олади дейди, у элементларнинг ызига хос сифатлари актив ва пассив турларга былинади. Актив сифатларга совущ ва иссищ сифат киради. Пассив сифатларга — щурущ ва хыл сифатлар киради. +ар бир элементда битта актив пассив сифат мавжуд. Масалан: олов элементида актив сифат иссищлик билан пассивсифат щурущлик мавжуддир. Сувда эса совущлик актив сифат былса, наслик пассив сифатдир. Бир элемент иккинчи элементга айлашини учун ызидаги бир сифатни йыщотиши керак. Масалан: олов элементи бирданига сув элементига ыта олмайди. Бунинг учун олов элементи даставвал иссищлик сифатида йыщотиши керак ва ырнига совущ сифатга эга былиши керак, сынгра у =авога айланади. Борди-ю элементлар бир-биридан фащат битта сифат билан фарщ щилса, у =олда бу элементнинг иккинчи элемеинга ытиши бевосита амалга ошиши мумкин. Бошща элементга айланаётган элемент ыз сифатини йыщотиб, ызи ытаётган элементнинг сифатини олади. Масалан: =аво элементи сув элементига айланаётганида ызининг щурущлик сифатини ташлаб, сувдаги хыл сифатини щабул щилади. Шу тарища =аво сувга айланади. Лекин элементларнинг ушбу барча характеристикалари ты\ри чизищли =аракатга тааллущлидир. Ты\ри чизищли =аракатдан ташщари айланма =аракат =ам мавжуд. Айланма =аракат =ам табиийдир. У юлдузлар доирасини =аракатга келтиради. осмон абадий ва тыхтовсиз айланма =аракатда былади. шундай щилиб, Арасту щуйидаги хулосага келади. барча осмон жисмлари тырт элементдан эмас, балки эфирдан ташкил топган. Бу бешенчи элемент =исобланади. Ер сат=идан улар оловдан ташкил топгандек кыринади, бундай кыринишнинг сабаби осмон жисмларини ни=оятда тез айланиши туфайли улар щизиб алангаланади. Эфир шунингдек, осмон жисмлари =аракат щилувчи дунёни маконнинг тылдиради. Эфир осмон ва осмон доиралари сингари ызгармай хусусиятга эгадир. Эфир доирасида барча осмон жисмларидан мукаммал =исобланмиш =аракатсиз юлдузлар жойлашгандир. Щуёш ва ой =ам эфирдан ташкил топган. Лекин улар =аракатсиз юлдузларга нисбатан ер элементлари таъсирида быладилар, ердаги жисмлар ер, сув, =аво ва олоа элементларидан ташкил топган. Тырт элемент доимо ырганиб турувчи дунё, яъни ойдан пастда турган дунёда мавжуд, бу ерда харакатнинг барча турлари мавжуд.
Пайдо былиши ва емирилиши.
Мищдорий ызгаришлар.
Макондаги =аракат.
Арасту фикрича маконда ырин алмашинув харакат ызгаришининг асосий тури былиб щолган барча турларнинг шарти =исобланади. Маконда ырин алмашинув ты\ри чизищли ва айланма, узлуиксиз ва узлукли, тенг ва тенгсиз =аракатли былиши мумкин. Арасту кенг тыхтовсиз айланма харакатни афзал кыради. Чунки бундай харакат абадий ва ызгармасдир. Шундай щилиб, осмонда фащат битта =аракат тури — осмон жисмларининг тенг, тыхтовсиз айланма харакатдан иборат. Савол ту\илади, нега ызгармас эфирдан ташщари оламда янна тыртта мукаммал былмаган элемент мавжуд. Тырт элементнинг мавжудлиги зарурийдир-дейди файласуф. Олам мавжуд экан, унинг маркази =ам марказга интилувчи элементлар =ам былиши (мумкин) даркор. Шунингдек, марказдан щочувчи элемент =ам былиши лозим. Бу элемент оловдир. Оламда бышлищ йыщ экан, у =олда дунёнинг маркази билан орали\ида, яъни ер билан олов ыртасида уларни бирлаштириб турувчи элементлар жойлашиши зарур. булар =аво билан сувлар. Улар ер билан олов ыртасида «воситачилик» ролини ытайдилар.
Биринчи тертки — худо харакатсиз юлдузлар доирасини текис, тыхтовсиз айланма харакатга келтиради. биринчи доиранинг харакати бошща доирани харакатга келтиради. бу харакат босщичма-босщич ерга етади. Ой устидаги элементлар номукаммал былганлиги учун текис, тыхтовсиз айланма харакат кыпгина номукаммал харакатларга ажралади. Арасту фикрича коинот замонда чексиз былганлиги каби, =аракатда =ам чексиздир. Бирощ, бу абадият жисмларнинг тинч холати (инерцияси) эмас, балки биринчи турткининг доимий тенг кучли таъсири туфайлидир. Бу беш элемент оламнинг моддий асоси — дунёвий жараённинг шартидир. Барча жисмлар биридан иккинчисига ытувчи элементдан пайдо былади.
Элементлар соф =олда учрамайди ва =еч бир ерда учратиш =ам мумкин эмас. Бирощ бу елемент бир элементнинг ичида устун туриши мумкин. Шунга кыра ыша элемент ичида щайси бир элемент устун турса, ыша щоришма ё олов ёки =аво ёки сув ёки ер деб аталади. Борди-ю щоришмада элемент устун турмаса унда щоришма жисмларни акс эттиради. Арастуда оламнинг тузили устидан табиат ва барча дунёвий жараён мащсадга мувофищ деган хулоса чищаради. Шундай щилиб, Арастунинг оламнинг тузилиши =ащидаги таълимоти =ам ящщол телеология барча нарсалар мащсадга мувофищ щилиб яратилган ру=дадир.
Do'stlaringiz bilan baham: |