S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

1.3. T adbirk orlik sh akllari va turlari
T adbirkorlik faoliyati turlari xilm a-xildir. Faoliyat m aqsadi, turi va y o ’nalishlariga 
qarab tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish, tijorat, m oliyaviy va konsalting turlarini 
ajratish m um kin.
Ishlab chiqarish tadbirkorligini tadbirkorlik faoliyatining asosiy turi desak, xato 
b o ’lm aydi. Zero, bunday tadbirkorlik faoliyati tufayli m ahsulot, tovarlar ishlab 
chiqariladi, xizm at k o ’rsatiladi, m a'lum m a'naviy qadriyatlar yuzaga keladi.
O ’zbekistonda 
bozor 
iqtisodiyotiga 
o ’tishning 
dastlabki 
yillarida 
tijorat 
tadbirkorligi yaxshi rivojlandi. T adbirkorlik faoliyatining bu turi tovar va xizm atlam i 
sotib olish va sotish jarayonlarini am alga oshirish bilan ta'riflanadi, chunki bu sohada
3 Qosimova 
M.S., 
Xodiev В .Yu., Samadov 
A.N., 
Muxitdinova 
U.S. Kichik biznesni boshqarish. O ’quv 
qo’llanma. 
-Т.:
O'qimvchi, 2003.
8

---

qisqa 
vaqt 
orasida 
darom ad olish 
m umkin. 
A gar ishlab 
chiqarish 
korxona 
sam aradorligining 10-12% ini tashkil qilsa, tijorat faoliyati esa bu k o ’rsatkichni yana 20- 
30% ga oshiradi.
M oliyaviy tadbirkorlik tadbirkorlik sohasining alohida olingan turiga kiradi. U ning 
faoliyat sohasi qiym atlam ing alm ashinishi va alm ashtirilishidan iborat. M oliyaviy 
faoliyat ishlab chiqarish, tijorat sohasini ham qam rab olishi mumkin. Shuningdek, 
m oliyaviy tadbirkorlik m ustaqil bank va su g ’urta m uassasalari shaklida ham faoliyat 
k o ’rsatadi.
M oliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining ilgarigi turlariga qaraganda kam roq 
sam ara beradi. B u k o ’rsatkich 5-10% ni tashkil etadi.
K eyingi vaqtda O ’zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining konsalting (m aslahat) turi 
rivojlanm oqda. B u tadbirkorlik turi k o ’p y o ’nalishlardan iborat b o ’lib, kelajakda yaxshi 
rivojlanib ketishiga jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti guvohlik beradi.
Ishlab chiqarish tadbirkorligining m ohiyati. Tadbirkorlik faoliyati turlari nisbatan 
m ustaqil b o ’lib, bir-birini to ’ldirib keladi. T adbirkorlik faoliyatining barcha turlarini 
belgilab beruvchi ishlab chiqarish tadbirkorligining ustuvorligini tan olish kerak.
Innovatsion, ilm iy-texnik faoliyat, tovarlam i bevosita ishlab chiqarish, xizm at 
k o ’rsatish va shu sohadagi axborot bilan ishlash faoliyati ishlab chiqarish tadbirkorligiga 
kiradi. Ishlab chiqarish bilan shug’ullanm oqchi bo ’lgan har bir ishbilarm on tadbirkorlik 
faoliyatining qaysi turi bilan sh u g ’ullanishini, qanaqa m ahsulot ishlab chiqarishini, 
qanday xizm at k o ’rsatishini oldindan belgilab olishi lozim . Shu ish am alga oshgandan 
keyin tadbirkor m arketing bilan sh u g ’ullanadi. Tovarga b o ’lgan talabni bilish m aqsadida 
u tovarning potentsial iste'm olchilari, xaridorlari, ulgurji va chakana savdo bilan 
shug’ullanuvchi tashkilotlar bilan aloqa qiladi. M uzokaralarda ishbilarm on va b o ’lajak 
xaridorlar o ’rtasida shartnom a tuzilishi bilan yakunlanadi. Tuzilgan shartnom a 
tadbirkorlikdagi tavakkalchilikning oldini olishga imkon beradi. Shu ishlar am alga 
oshm asa, tadbirkor faqat o g ’zaki va'dalar asosida ishlab chiqarish faoliyatini boshlaydi. 
Shakllangan barqaror bozor sharoitida rivojlangan m am lakatlarda o g ’zaki kelishuvlar 
ishonchli 
kafolat 
b o ’lib, 
kerak 
b o ’lgan 
hollarda 
shartnoma, 
bitim
shaklida 
rasm iylashtiriladi. 
Biroq, 
bizning 
m am lakatim izda 
bozor 
iqtisodiyoti 
endi 
shakllanayotgan davrda o g ’zaki bitim lam ing kafolati past va tavakkalchilik kuchlidir.
Ishlab chiqarish faoliyati natijasi. M ahsulotni sotish, biror bir ishni bajarish, 
xaridorga, iste’m olchiga xizm at k o ’rsatish va m a'lum hajm da foyda olish tadbirkor ishlab 
chiqarish faoliyatining natijasidir.
T adbirkom ing um um iy m oliyaviy bahosini rentabellik k o ’rsatkichi belgilaydi. U
so f foydani jam i xarajatlarga b o ’lgan nisbati shaklida aniqlanadi.
V enchur biznesi. Gap innovatsion tadbirkorlik haqida ketganda, venchur biznesi haqida 
tasavvur hosil qilish katta aham iyatga egadir.
V enchur biznesi keyingi vaqtda ancha rivojlandi va u tavakkal biznesi turiga 
kiradi. B iznesning bu turi yangi texnologiyalam ing jo riy etilishi bilan b o g ’liq. V enchur 
biznesi yuqori texnologiya sohasida olib boriladigan ilm iy tadqiqotlar natijalarini
9

---

tijoratlashtirish bilan b o g ’langan. Bu sohalarda sam ara olinishi kafolatlanm agan. Ya'ni 
m a'lum tavakkalchilik m avjud. Y angi va eng yangi texnologiyalarni jo riy qilish bilan 
sh u g ’u llanuvchi ilm iy-texnika firm alariga venchur firm alar deyiladi. U lam ing darom adi 
k afolatlanm agan b o ’lib, faoliyati tavakkal kapital bilan b o g ’liq.