S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

1.2.T ad b irk orlik tu sh u n chasi, m ohiyati va uni rivojlantirish uchun shart- sh aroitlar
T ad birkorlik b o zo r iqtisodiyotiga xos iqtisodiy faoliyatdir. B oshqacha aytganda, u 
m uayyan ijtim oiy-iqtisodiy natijaga erishish m aqsadida tovarlar va xizm atlam i ishlab 
chiqarish v a ayirboshlashni tashkil etish b o ’yicha m ulkdorlam ing yoki ular vakillarining 
ongli va m aqsadli iqtisodiy faoliyatidir. “O ’zbekiston R espublikasida 
tadbirkorlik 
to ’g ’risid a”gi q o n u n id a tadbirkorlikka quyidagicha ta’rif berilgan: “T adbirkorlik -
m u lkchilik sub'ektlarining foyda ohsh m aqsadida tavakkal qilib va m ulkiy jav o b g arlik
asosida am aldagi q o n u n lar doirasida tashabbus bilan iqtisodiy faoliyat k o ’rsatishdir” .
T adbirk o rlik n in g m ohiyati quyidagilar orqali yanada oydinlashadi:
B irinchidan, tadbirkorlikning sub'ekti kim b o ’lishi m umkin? O ’zbekiston 
R espublikasining 
K onstitutsiyasi 
va 
“O ’zbekiston 
Respublikasida 
tadbirkorlik 
to ’g ’risid a”gi qonunga m uvofiq b alo g ’at yoshiga yetgan har bir fuqaro o ’z m ulki asosida 
yoki m ulk egasining vakolati asosida o ’zi ixtiyor etgan, qonunga zid b o ’lmagan faoliyat 
turi bilan sh u g ’ullanishi mumkin.
Ikkinchidan, yuqoridagi ta'rifda tadbirkorlikning yana bir tom oni m azm uni ifoda 
etilgan b o ’lib, u m azm unan boy, xilm a-xil k o ’rinishiga ega. T adbirkorlik faoliyatini 
tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish 
m o h iy a t 
jixatidan davlat, jam iyat aham iyatiga 
m olik ishgina b o ’lm asdan, balki erkin tanlanadigan 
faoliyatdir.
T adbirkorlik faoliyatining uch turi va unga mos ravishda tadbirkorlam ing 3 
guruhini alohida k o ’rsatish mumkin:
-yangi to v ar yoki xizm at loyihasini tashkil etish. Tadbirkorlikning bu turi bilan 
intellektual m ulk egalari, innovatsiya tadbirkorlari sh u g ’ullanadi.
-to v ar ishlab chiqarishni tashkil etish bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar.
-to v am i sotish, qayta sotish va tijorat ishlarini tashkil etish bilan shug’ullanuvchi 
tadbirkorlar.
U chinchidan, m aqsad jih atid a n tadbirkorlikning ikki turini:
a) foyda olishni, iqtisodiy sam araga erishishni m aqsad qilgan;
b) ijtim oiy sam araga (m asalan, tabiat m uhofazasi, yosh avlod tarbiyasi, sog’likni saqlash) 
erishishni m aqsad qilgan turlarini ajratish m umkin.
6

---

T adbirkorlarga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat:
-S hug’ullanayotgan soha b o ’yicha ilm , bilim ga egaligi.
-T avakkalchilikka asoslangan qarorlar qabul qilish b o ’yicha tashabbuskorlik qobiliyati. 
-Iqtisodiy jarayonlam i chuqur fikrlay olish.
-Q onunlarga itoatkorligi.
-Innovatsiyachilikning faolligi.
-M aqsad sari intiluvchanlik,
-Tashkilotchilik.
-T ejam kor b o '1 ishi.
-O ’z so ’zining ustidan chiqish.
-Ruhiy poklik v a halolligi.
-O ’z jam oasi uchun kurashuvchanlik.
Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar talab etiladi:
-M ulk 
m unosabatlarining 
u y g ’unlashuvi. 
B ozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
m ulkiy 
raunosabatlar uch jih at bilan belgilanadi:
-egalik qilish, ya'ni m ulk egasi sil'atida m ulkka to ’la hukm ronlik qilish: sotish, ijaraga 
berish, hadya etish;
-foydalanib turish, ya'ni m ulk egasining nazorati asosida m a'lum shart va to ’lov evaziga 
m ulkdan vaqtincha foydalanish;
-operativ tezkor boshqarishni, yangi m ulk egasining nazorati ostida resurslam i taqsim lash 
va ishlab chiqarishni tashkil etish b o ’yicha m ulkni boshqarish huquqini jo riy etish. 
T adbirkorlarga o ’z qobiliyatini to ’la nam oyon etish uchun quyidagi iqtisodiy 
erkinliklam ing berilishi:
-m ahsulot assortim enti turlarini va ishlab chiqarish usulini tanlash erkinligi;
-ham korlarini m ustaqil tanlash;
-m ablag’lam i qonunga zid b o ’lm agan sohalarga m ustaqil sarflash erkinligi va h.k.; 
-B ozom ing ochiqligi, ya'ni tovarlar, sarm oyalar, m a'lum otlar, ish kuchi, xom ashy о 
harakati uchun sun'iy to’siqlam ing y o ’qligi.
-B ozor infratuzilm asining m avjudligi.
B unga quyidagilar kiradi:
-tijorat banklari;
-tovar, fond, m ehnat, v a l u t a biijalari;
-tijorat tavakkalchiligi 
va m ulk su g ’urtasi;
-m a'lum ot va reklam a m anbalari, om m aviy axborot vositalari, aloqa vositalari;
-ekspert byurolari, sertifikat m arkazlari, bojxonalar, soliq nazorati tashkilotlari, arbitrajlar 
va h.k.
-T adbirkorlik uchun huquqiy kafolatning m avjudligi, ya'ni tadbirkorlikni him oyalovchi 
qonunchilikning mavjudligi.
-Y angi korxonalarga kadrlar tayyorlash, kredit olish, soliq to ’lash, tabiiy boyliklardan 
foydalanish b o ’yicha davlat tom onidan berilgan im tiyozlar va h.k.
7

---

1998 yil 
9 
aprelda O ’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining “Xususiy 
tadbirkorlik, kichik v a o ’rta biznesni rivojlantirishni yanada rag'batlantirish chora- 
tadbirlari to ’grisida” gi farm onida k o ’rsatilishicha: xususiy tadbirkorlik, kichik va o ’rta 
biznesni rivojlantirish asosida m ulkdorlar sinfini shakllantirish kichik va xususiy 
tadbirkorlik faoliyati 
sohasiga kredit resurslarini keng jalb qilish va xorijiy
sarm oyalarni bevosita o lib kirish uchun m aqbul sharoit yaratish k o ’rsatilgan.3
K ichik va o ’rta biznes sub'ektlari quyidagicha belgilangan: 
m ulk shaklidan qat'iy nazar ishlab chiqarish sohasida yiliga o ’rtacha hisobda 10 
nafargacha, 
savdo x izm at k o ’rsatish ham da boshqa ishlab chiqarishdan tashqari 
sohalarda 5 n afarg ach a ish bilan band xodim ga ega b o ’lgan m ikrofirm alar b o ’lib 
hisoblanadi;
m ulk shaklidan qat'iy nazar ishlab chiqarish sohasida yiliga o ’rta hisobda 40 nafargacha 
qurilish korxonalari va boshqa ishlab chiqarish sohalarida 20 nafargacha; 
ilm -fan, ilm iy x izm at k o ’rsatish, chakana savdo ham da boshqa ishlab chiqarishdan 
tashqari sohalarda 10 nafargacha ish bilan band xodim ga ega b o ’lgan korxonalar kichik 
korxonalar b o ’lib hisoblanadi;
M ulk shaklidan qat'iy nazar kichik korxonalar uchun yiliga belgilangandan ortiq, 
lekin ishlab chiqarish sohasida 100 nafardan, qurilishda 50 nafardan, qishloq x o ’jaligi va 
boshqa ishlab chiqarish sohalarida, ulgurji savdoda 30 nafardan, chakana savdoda, xizm at 
k o ’rsatish ham da b oshqa ishlab chiqarishdan tashqari sohalarida 20 nafardan 
oshm aydigan ish bilan band xodim larga ega b o ’lgan korxonalar o ’rta korxonalar b o ’lib 
hisoblanadi.
H ozirda tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik va xususiy tadbirkorlik sohasiga 
xorijiy sarm oyalarni olib kirish uchun m ikrofirm alar, kichik korxonalar va o ’rta 
k orxonalar tashkil etilib, m aqbul sharoitlar yaratilm oqda.