S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

“O 'zbek iston X X I asr b o ’sa g ’asida: x a v fsi/lik k a
Taxdid. 
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari".
- T . "O’zb ekiston” 1997 y il, 196 bet.
’ I.K arim ov "M am lakatim izni m odem izatsiya qilish y o 'lin i izchil davom ettirish - taraqqiyotim izning m uhim
om ilidir" "Xalq s o ’zi” g a zetasi.2010 yil, 8 dekabr.
24

---

B ozor iqtisodiyotining 
muhim 
sohasi b o ’lgan kichik biznes 
va xususiy 
tadbirkorlikni tashkil qilish va uni rivojlantirish biz uchun yangi va m urakkab jarayon 
b o ’lib, doim iy e’tibor qaratishni, yordam va q o ’llab-quvvatlashni talab qiladi. 
Tadbirkorlar o ’z faoliyatlarining barcha bosqichlarida k o ’plab to ’siqlam i yengib o ’tishga 
m ajbur 
b o ’lmoqdalar, 
k atta 
qiyinchiliklarga 
duch 
kelm oqdalar. 
Tadbirkorlik 
m uam m olariga bag’ishlangan tadqiqotlardan birida quyidagi natijalar olindi:
- tadbirkorlam ing 40 foizi tijorat banklari, biznes-fondlar va boshqa tuzilm alardan 
kredit olishda qiyinchiliklarga duch kelgan;
- ulam ing 50 foizi bank to ’lovlarini rasm iylashtirish va buxgalteriya hisoboti 
form alarini to ’ldirishda qiyinchiliklarga duch kelgan;
- tadbirkorlam ing 40 foizi k o 'p sonli nazorat organlari tom onidan tekshiruvlam ing 
tez-tez b o ’lib turishini k o ’rsatgan;
- ulam ing 72 foizi soliqlam ing yuqoriligidan shikoyat qilgan;
- tadbirkorlam ing 64 foizi sudlar x o ’jalik va boshqa m asalalardagi nizolam i hal 
qilishga qodir emas, deb hisoblaydi;
- 
tadbirkorlam ing 
83 
foizi 
xususiy 
korxonalam i 
r o ’yxatdan 
o ’tkazishda 
qiyinchiliklar m avjudligini bildirgan va ushbu rasm iyatchiliklam ing ju d a m urakkabligi, 
talab qilinadigan q o ’shim cha hujjatlam ing haddan tashqari k o ’pligini, ro ’yxatdan 
o ’tkazish m uddati 7-30 kun o ’rniga undan ham uzoqqa ch o ’zilib ketayotganligini aytgan;
- tadbirkorlam ing 70 foizi banklar tom onidan statistik va m oliyaviy hisobotlar bilan 
ta ’m inlanm agan, ulam i to ’ldirishdagi qiyinchiliklar ustidan shikoyatlar tushgan;
- tadbirkorlam ing 52 foizi erkin raqobat uchun kerakli sharoitlar y o ’qligidan 
shikoyat qilgan;
- tadbirkorlam ing 69 foizi tadbirkorlik faoliyati shakllari orasida m oddiy va 
m oliyaviy resurslar olishda tengsizlik m avjudligini aytgan;
- tadbirkorlam ing 66 foizi hokim iyat va boshqa organlam ing korxonalar faoliyatiga 
aralashayotganlarini bildirgan;
- tadbirkorlam ing 50 foizi zaruriy axborotlar bilan yetarli ta ’m inlanm aganligidan 
shikoyat qilgan;
- 80 foiz tadbirkorlar su g ’urta tashkilotlarining faoliyatidan qoniqtnaganligini 
bildirgan;
- tadbirkorlam ing 80 foizi tijorat banklaridagi o ’z hisob raqam larida turgan pul 
resurslarini erkin tasam if qilish uchun sharoitlar y o ’qligini aytgan;
- nihoyat, tadbirkorlam ing 80 foizi eksport-im port operasiyalarini am alga oshirishda 
jid d iy qiyinchiliklarga uchrayotganligini ta ’kidlagan.
U shbu holat faqat o ’z kuchlariga ishonib tadbirkor b o ’lish istagining o 'zi kichik 
biznesni tez va m uvaffaqiyatli rivojlantirish uchun yetarli em asligidan dalolat beradi.
Tadbirkorlar duch kelayotgan qiyinchiliklar va m uam m olam ing bunday uzun 
r o ’yxatini keltirishdan m aqsad ulam ing x o ’jalik yuritish jarayonida k o ’plab to ’siqlarga 
duch kelayotganligini, ulam ing bozor m unosabatlariga o ’tish davrida turli om illar bilan 
kurashayotganliklarini k o ’rsadshdir. T adbirkorlik faoliyatida kuzatilayotgan k o ’plab
25

---

q iyinchiliklar va kam c h ilik lar kichik biznesni barpo etish va rivojlantirishni jiddiy 
q o ’llab-quvvatlash zarurligini tasdiqlaydi. Bu avvalo, tadbirkorlik faoliyatining o ’zi bilan 
b o g ’liq b o ’lgan, k ich ik biznesni tashkil qilishning m ohiyatidan kelib chiqadigan 
q iyinchiliklardir. K o ’p gina kichik korxonalarda tadbirkorlam ing o ’zlari ta ’m inot, savdo, 
ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisod, buxgalteriya va shu kabi barcha boshqaruv 
funksiyalari bilan yakka tartibda sh u g ’ullanadilar. Tabiiyki, bir kishiga bu m urakkab 
fun k siy alam in g barchasini professional darajada bajarish qiyinlik qiladi. Shuning uchun 
x o ’jalik jaray o n larid a qabul qilinayotgan qarorlar har doim ham sam arali b o ’lmaydi, bu 
esa kichik k o rx o n alam in g bankrot b o ’lishiga olib kelayotgan asosiy sabablardan biridir. 
T adbirkorlik faoliyatining o ’ziga xos xususiyati borligi sababli unda tinim siz ravishda 
m e'y o rlan m ag an m ashaqqatli m ehnat, ulkan m as’uliyat, xatarlarning kattaligi va 
d aro m ad lam in g m untazam emasligi kabi shaxsiy m uam m olar vujudga kelib turadi. 
B undan tashqari, tadbirkor har doim yollanm a ishchilar, ijarachilar, banklar, m oliya 
organlari, iste ’m o lch ilar oldidagi shartnom a m ajburiyatlarini bajarish tashvishida b o ’ladi. 
K ichik k o rx o n alam in g faoliyatiga inflyasiya, narxlam ing o ’sishi, talabning kam ayishi, 
valyuta kurslarining nisbati kabi bozor m unosabatlari to ’liq shakllanm agan tizim ga xos 
b o ’lgan iqtisodiy o ’zgarishlar ta ’sir qilib turadi.
Iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy xarakterdagi chora-tadbirlarga qaram ay, tadbirkorlik 
faoliyatida k o ’p gina hal qilinm agan m uam m olar o ’z yechim ini kutib turibdi. U lam ing 
eng asosiylarini quyida keltiram iz:
- k ich ik ko rx o n alam i zam onaviy va istiqbolli rivojlantirishning m etodologik 
m asalalari na hududiy va na tarm oq m iqyosida ishlab chiqilm agan. Respublika 
iqtisodiyotini rivojlantirishning um um iy k o ’rsatkichlarida kichik biznesning m iqdoriy 
tarkibi va salm o g ’ini aniq hisobga olib borish tizimi y o ’q. A yrim tadbirkorlik faoliyat 
turlarining roli va tutgan o ’m ini aniqlash qiyin. A xborot ta ’m inotiga oid m uam m olar 
kichik biznesni rivojlantirish tendensiyalarini aniqlashga, tadbirkorlik jarayonining 
m uayyan y o ’nalishlarini va ustuvor sohalarini tanlashga im kon berm aydi;
- respublika va m ahalliy hokim iyat organlaridagi m a ’niuriy-buyruqbozlik tizimi 
tushunchalari bilan eskicha fikrlaydigan rahbar xodim lam ing eskicha qarashlari saqlanib 
kelm oqda, ulam in g b ozor sharoitlariga m oslasha olm ayotganligi yaqqol sezilib turibdi. 
B uning oqibatida k o ’pgina progressiv (ilg’or) huquqiy aktlar va hukum at qarorlari 
yetarlicha to ’liq va o ’z vaqtida bajarilm ay qolmoqda;
- tarm oq va hududiy boshqaruv organlari tadbirkorlam ing m uam m olarini hal qilish 
m aqsadida ularning faoliyatini chuqur tahlil qilm ayapti, ularda kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirish sohasida intuitsiya y o ’q. B ozor iqtisodiyotida yuzaga kelgan 
infratarkib hali natija berm ayotganligi tufayli tadbirkorlar axborot xizm atlaridan mahrum , 
ular b iznes-rejalar tuzishda yordam ga, m alakali m aslahatchilarga, auditor xizm atlarga 
m u h to j;
- m ahalliy organlar tom onidan tadbirkorlarga b o ’sh ish o'rinlarini, bino va 
inshootlarni, 
tugallanm agan 
qurilish 
ob’ektlarini, 
foydalanilm ayotgan 
transport
26

---

vositalarini berish bo ’yicha shoshilinch choralar ko’rilmayapti. Ular kichik korxonalarda 
davlat buyurtmalarini joylashtirish bilan deyarli shug’ullanmaydilar;
- mulk egalariga binolar buzilganda, mulklar turli sabablarga ko’ra taqsimlanganda 
o ’z mulklariga taaluqli aniq kafolatlar berishni ta’minlovchi ta’sirchan mexanizm 
oxirigacha ishlab chiqilmagan;
tijorat 
banklari 
tomonidan 
ko’plab 
cheklashlar 
mavjud. 
K o’plab 
rasmiyatchiliklaming hal qilinmaganligi tufayli imtiyozli kreditlar olish, ayniqsa, qiyin;
- me’yoriy va yo’riqnoma materiallarini ishlab chiqishda kichik biznesga xos 
faoliyat xarakteri, ulaming o’ziga xos xususiyatlari to’liq hisobga olinmaydi.
Bu muammolaming barchasi kichik korxonalami tashkil qilingan paytdan barqaror 
faoliyat bosqichiga qadar qo’llab-quvvatlash zarurligini yana bir bor tasdiqlaydi.
H o’sh, tadbirkorlar yordamni kimdan kutishi kerak? Avvalo, do’stlar va 
tanishlardan (pul topish yo ’llaridan biri). Eski aloqalarga murojaat qilish ham mumkin. 
B a’zi firmalar o ’z maslahati bilan yordam qilishi mumkin. Yana tadbirkorlaming turli 
birlashmalari, ittifoq va uyushmalar bor. Ammo eng asosiy yordam faqat davlat 
tomonidan, uning markaziy va mahalliy boshqaruv organlari tomonidan bo’ladi.
Bunday qo’llab - quvvatlash so’nggi yillarda tobora kengayib va kuchayib 
bormoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo’llab - quvvatlash, 
rag’batlantirishga qaratilgan yangi qonun, qaror va farmonlar qabul qilinmoqda.
27

---

P rezidentim izning 2011 yil 4 aprelda qabul qilingan “T adbirkorlik su b ’ektlarini 
tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil qilish 
tizim ini takom illashtirish borasidagi q o ’shitncha chora- tadbirlar to ’g ’risida”gi farm oniga 
k o ’ra yangi tashkil qilingan k ichik tadbirkorlik su b ’ektlarining m oliya-xo’jalik faoliyatini 
ular davlat ro ’yxatiga olingan paytdan 
boshlab dastlabki uch yil m obaynida soliq 
tek shirishlaridan o ’tkazilm aydi.
2011 
yil 1 apreldan 2014 yil 1 aprelga qadar b o ’lgan davrda soliq va boshqa 
m ajburiy to ’lo v lam i o ’z vaqtida to ’lab kelayotgan, shuningdek, ishlab chiqarish 
su b ’ektlarining barqaror o ’sishi va rentabelligini ta'm inlayotgan kichik tadbirkorlik 
su b ’ektlam ing m o liy a-x o ’jalik faoliyatini soliq sohasida tekshirish taqiqlanadi.
D avlatim iz rahbarining yuqorida nomi tilga olingan Farm oni va 2011 yil 7 
fevraldagi qarori b ilan tasdiqlangan “K ichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili” D avlat 
dasturiga soliq va b oshqa m ajburiy to ’lovlam i o 'z vaqtida to ’lab kelayotgan, shuningdek, 
ishlab chiqarish su r’atlarining barqaror o ’sishi va rentabelligini ta ’m inlayotgan kichik 
tadbirkorlik sube’ktlari tekshirishlar rejasidan chiqariladi. O ’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 25 avgust 2011 yilda qabul qilingan “K ichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarm onlik m uhitini shakllantirishga 
doir q o ’shim cha chora-tadbirlar to ’g ’risida”gi farm oniga asosan:
- 2011 yiling 1 yanvaridan sanoat sohasidagi m ikrofirm alar va kichik korxonalar 
uchun yagona soliq to ’lov stavkasi 6 foizdan 5 foizga kam aytirildi;
- 201 ly il 1 sentabridan kichik biznes su b ’ektlaridan tijorat banklarida m illiy 
valyutada hisob raqam i ochganligi uchun to ’lov undirish bekor qilindi;
- tijorat banklari tom onidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sube’ktlarining 
kelishilgan xajm da k reditlar ajratish haqidagi arizalarini k o ’rib chiqish m uddatini uch 
bank kunidan oshm aydigan m uddat bilan cheklab q o ’yildi;
- kichik biznes v a xususiy tadbirkorlik su b ’ektlariga bank m uassasalariga eng kam
ish h aqining yigirm a 
barobari 
m iqdorigacha b o ’lgan naqd pul tushum ini m ustaqil 
topshirishga huquq berildi;
- m ikrofirm alar va kichik korxonalar o ’zi ishlab chiqargan tovar (ish, x izm atjlam i 
eksport qilishdan tushadigan valyuta tushum ining 50 foizini m ajburiy sotishdan ozod 
etildi;
-x o ’ja lik su b ’ektlariga o ’m atilgan texnologik uskunalarga V azirlar M axkam asi 
tom onidan tasdiqlanadigan ro ’yxat b o ’yicha respublika xududiga olib kelayotgan ehtiyot 
va b utlov qisim lar uchun 2016 yilning 1 yanvarigacha bojxona to ’lovlarini to ’lashdan 
ozod etildi;
X o ’jalik yurituvchi su b ’ektlam ing faoliyatiga qonunga xilo f ravishda aralashganlik 
uchun javo b g arlik jo riy etilishi m unosabati bilan O ’zbekiston Respublikasining “Jinoyat” 
kodeksiga ham da O ’zbekiston Respublikasining “M a ’m uriy javobgarlik to ’g ’risida”gi 
kodeksiga q o ’shim chalar 
kiritish haqidagi 12 sentyabr 2012 yil qabul qilingan 
O ’zbekiston R espublikasining qonuniga asosan :
28

---

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlamig faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashish, 
ya’ni qonun xujjatlariga muvofiq vakolatlar berilmagan vakolatli shaxs yoxud boshqa 
shaxs tomonidan o’z hizraat mavqeidan foydalangan holda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
faoliyatini qasddan tekshirish tashabbusi bilan chiqish 
va (yoki) banklardagi hisob 
varaqlari bo’yicha operasiyalami to’xtatib turish, shuningdek, qonun xujjatlarida ko’zda 
tutilmagan hollarda bunday shaxs tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning hisob 
varaqlarida 
pul mablag’lari bor-yo’qligi haqida axborot talab qilib olish, shunday 
harakadar uchun ma’muriy jazo qo’llanilganidan keyin sodir etilgan bo’lsa, eng kam ish 
haqining bir yuz ellik barobaridan uch yuz barobarigacha miqdorida jarima yoki uch 
yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari 
bilan jazolanadi.
O’sha harakatlar:
a) ko’p miqdorda zarar yetkazgan holda;
b) takroran yoki xavfli residivist tomonidan;
v) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etilgan bo’lsa - eng kam 
oylik ish haqining uch yuz barobaridan besh yuz barobarigacha miqdorida jarima yoki 
muayyan huquqdan mahrum qilib, uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan 
jazolanadi.
O ’sha harakatlar:
a) juda ko’p miqdorda zarar yetkazgan holda;
b) uyushgan guruh manfaatlarini ko’zlab;
v) mas’ul mansabdor shaxs tomonidan sodir etilgan bo’lsa - eng kam oylik ish 
haqining besh yuz barobaridan olti yuz barobarigacha miqdorda jarima yoki muayyan 
huquqdan mahrum qilib, uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan 
jazolanadi.