S h. T. T o’qsonov, B. S. U m arov, S. D. A yrapetyan, G. A

T adbirkorlik shakllari
O ’zbekiston R espublikasida «Tadbirkorlik to ’g ’risida»gi qonuninng 5-m oddasiga 
binoan tadbirkorlikning quyidagi shakllari mavjud:
- yakka tartibdagi tadbirkorlik;
- xususiy tadbirkorlik;
- jam oa tadbirkorligi;
- aralash tadbirkorlik.
Y akka tartibdagi tadbirkorlik - tadbirkorlik faoliyatini am alga oshirishning eng 
oddiy shakli bo Tib, uni tashkil qilish tartibi O ’zbekiston Respublikasi V azirlar 
M ahkam asining 1995 yil 14 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan «O ’zbekiston 
R espublikasida xususiy tadbirkorlik to ’g ’risidagi N izom » bilan belgilanadi. Ushbu 
nizom ga m uvofiq yakka tadbirkor o ’z faoliyatini yuridik shaxs tashkil qilm ay amalga 
oshirishi m um kin. Yakka tartibdagi tadbirkorlar odatda m ayda ishlab chiqarish bilan 
shug’ullanadilar.5
Yakka tartibdagi tadbirkorlik o ’z navbatida ikki turga b o ’linadi:
- shaxsiy tadbirkorlik;
- birgalikdagi tadbirkorlik.
Shaxsiy tadbirkorlik tushunchasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining 
kafolatlari to ’g ’risida»gi qonunning 15-m oddasida quyidagicha bayon etiladi: «Shaxsiy
5 Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxildinova U.S. Kichik biznesni boshqarish. O ’quv qo'llanma. -Т .:
O’qimvehi, 2003.

---

tadbirkorlik 
yakka 
tartibdagi 
tadbirkorlarning 
o ’zi 
tomonidan 
m ulk huquqida, 
shuningdek, m ulkka egalik qilish va (yoki) undan foydalanishga y o ’l q o ’yadigan o ’zga 
m ulkiy h u q u q tufayli o ’ziga tegishli b o ’lgan m ol-m ulk negizida m ustaqil ravishda 
am alga oshiriladi».
U sh b u qonunning 16-m oddasiga binoan birgalikdagi tadbirkorlikka quyidagilar 
kiradi:
- er-xotinning u m um iy m ol-m ulki negizida am alga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik;
- dehqon x o ’jalig in in g um um iy birgalikdagi m ulki negizida am alga oshiriladigan dehqon 
x o ’jalig i;
- o ’zlariga um um iy ulushi m ulk huquqida tegishli b o ’lgan um umiy m ulk negizida yakka 
tartibdagi tadbirkorlikni am alga oshiradigan shirkat x o ’jaligi.
Y uridik shaxs tashkil qilm ay, o ’z faoliyatini am alga oshiradigan tadbirkor sifatida 
ro 'y x a td a n o ’tkazilgan jism oniy shaxsga davlat ro ’yxatidan o ’tkazilganligi haqidagi 
guvoxnom a beriladi va u jism oniy shaxslarni ro ’yxatdan o ’tkazish reestrida qayd qilinadi.
U shbu guvohnom a bankda hisob-kitob varag ’i ochish, soliq organlaridan 
ro ’yxatdan o ’tish, m uhr va b oshqa rekvizitlam i tayyorlash uchun asos b o ’lib hisoblanadi. 
O ’zbekistan R espublikasida «X ususiy tadbirkorlik to ’g ’risidagi N izom »da xususiy 
tadbirkorlik faoliyatiga quyidagicha ta'rif berilgan:
X ususiy tadbirkorlik - bu fuqarolar (alohida fuqaro) tom onidan o'zlarining 
tavakkalchiliklari va m ulkiy javobgarliklari ostida, shaxsiy darom ad (foyda) olish 
m aqsadida am aldagi qonunchilik asosida am alga oshiriladigan tashabbuskor x o ’jalik 
faoliyatidir.
X u susiy tadbirkorlikning yakka tartibda faoliyat k o ’rsatayotgan tadbirkorlikdan 
farqi shundaki, bu erda faoliyat k o ’rsatuvchilar o ’z faoliyatini yollanm a ishchi kuchi 
yordam ida olib boradilar. U lar yuridik shaxs sifatida ish k o ’radilar va o ’z korxonalarini 
davlat r o ’yxatidan o ’tkazishga m ajburdirlar.
Jam oa tadbirkorligi - bu bir guruh fuqarolarning o ’zlariga m a'qul b o ’lgan 
m ulkchilik shakllarida jam oalarga birlashib, jam o a korxonalarini tashkil qilishlari va shu 
asosda tadbirkorlik faoliyatini am alga oshirishlaridir.
Jam o a tadbirkorligi faoliyati firm alar faoliyatida o ’z ifodasini topadi. Firm a -
m uayyan turdagi m ahsulot ishlab chiqarishga va xizm at k o ’rsatishga ixtisoslashgan, 
bozordagi talab va taklil'ga qarab ish tutadigan, iqtisodiy jihatdan erkin va m ustaqil 
korxonadir.
X ususiy firm a deganda ayrim shaxs yoki oilaga tegishli b o ’lgan, yakka xususiy 
m ulkka asoslanib faoliyat k o ’rsatadigan korxona tushuniladi.
S hirkat firm a bir n echa sohibning m ulkini birlashtirish va tadbirkorlikdan olinadigan 
foydani baham k o ’rishga asoslangan sherikchilik korxonasidir.
Shirkat firm alarining ikki turi m avjud:
- m as'uliyati cheklanm agan jam iyatlar;
- m as'uliyati cheklangan jam iyatlar.
14

---

M as'uliyati cheklanm agan jam iyatlar ikki yoki undan k o ’proq kishilarning mulki asosida 
yuzaga keladi. Sheriklam ing dastlabki m ulki firm aning ustav kapitali deyiladi. Bu 
kapitalga har b ir sherik o ’z hissasini q o ’shadi. U lar ustav fondiga qancha pul q o ’ysa, shu 
hissaga binoan foyda olishadi. Bordiyu firm a sinsa, sheriklar zaram i ham jihatlikda 
k o ’taradi, ya'ni b ir sherik boshqasining javobgarligini ham zim m asiga oladi.
Shirkat a'zolari o ’rtasida tuzilgan bitim shirkatning huquqiy asosi hisoblanadi. Bu bitim 
quyidagi bandlam i o ’z ichiga oladi:
- har bir ham kom ing vakolatlari;
- bitim ning m uddati;
- har bir vakilning um umiy ishga q o ’shgan ulushi;
- darom adlar va yuz berishi m um kin b o ’lgan zararlarni o ’zaro b o ’lish y o ’l-yo’riqlari;
- uyushm a m ablag’laridan har bir ham kom ing olishi m um kin b o ’lgan aniq va belgilangan 
pul hajmi;
- uyushm ada amalga oshirish zarur b o ’ladigan m oliyaviy ishlar tartibi;
- yangi ham kom i qabul qilish tartibi;
- shirkatni tarqatib yuborish tartibi.
Shirkatga davlat, kooperativ, jam oa va boshqa tashkilotlar, shuningdek, xorijiy 
tashkilotlar va fuqarolar ham qonun y o ’l q o ’ygan hollarda a'zo b o ’lishi mumkin. 
M as'uliyati cheklangan shirkat firm alam ing ustav fondi faqat ta'sischilar m ablag’ 
(aktsiya)lari hisobiga barpo etiladi. Jam iyat qatnashchilari o ’zlarining q o ’shgan ulushlari 
doirasida javobgar bo ’ladi. Shirkat o ’z faoliyati uchun ustav fondi m iqdorida javobgar 
hisoblanadi. M as'uliyati cheklangan shirkat firm alar nom iga «lim ited» so ’zi qo’shiladi, 
bu inglizcha so ’z b o ’lib, «cheklangan» m a'nosini bildiradi.M as'uliyati cheklangan 
firm aning bir qator turlari m avjud. U lam ing eng keng tarqalgan shakli aktsiyadorlik 
jam iyatlari va korporatsiyalardir. A ktsiyadorlik jam iyatlarini tuzish va faoliyatini tashkil 
qilish 
tartibi 
O ’zbekiston 
Respublikasining 
«A ktsiyadorlik 
jam iyatlari 
va 
aktsiyadorlarning huquqlarini him oya qilish to ’g ’risida»gi qonunda ifodalangan. U shbu 
qonunning 2-m oddasiga m uvofiq:
A ktsiyadorlik jam iyati - bu jism oniy shaxslar kapital!arining birlashuvi b o ’lib, u 
aktsiyalar chiqarish y o ’li bilan tashkil etiladi.
Jam iyat jam langan kapitaliga qarab m axsus qimm atli q o g ’oz - aksiya chiqaradi. 
A ksivani sotib olganlar hissadorlarga aylanishadi va foydadan o ’z hissasi - divedendni 
olib turadilar. A ktsiyadorlik jam iyati o ’z m ajburiyatlari b o ’yicha o ’ziga tegishli butun 
m ol-m ulk bilan javobgar hisoblanadi. A ksiyadorlar jam iyati m ajburiyatlari b o ’yicha 
javobgar emas va uning faoliyati bilan b o g ’liq zararlar uchun faqat o ’zlariga tegishli 
aksiyalar qiymati doirasida javobgar hisoblanadi. A ksiyadorlik jam iyatining ustav fondi 
aksiyadorlar sotib olgan aksiyalam ing nom inal qiym atlaridan tashkil topadi. Jam iyat 
chiqaradigan barcha aksiyalam ing nom inal qiymati bir xil b o ’lishi lozim . Aksiya 
b o ’linm as hisoblanadi. A ksiyadorlik jam iyatini ta'sis etishda uning jam i aksiyalari 
ta'sischilar orasida tarqatilishi kerak. A ksiya fond birjalarida m uom alada bo’ladi, bir
15

---

shaxsdan b o sh q asig a erkin o ’tadi va aksiyalar uchun uning hissasi to ’g ’risidagi hujjat 
hisoblanadi. A k siy ad o rlik jam iyatini:
- ak siyadom ing u m u m iy majlisi;
- kuzatuv kengashi;
- ijro organ i boshqaradi.
A ksiyadorlam ing um um iy m ajlisi oliy boshqaruv organi hisoblanadi. A gar qonun 
h ujjatlarida b o sh q ach a tartib belgilanm agan b o ’lsa, u aksiyadorlik jam iyati faoliyati bilan 
b o g ’liq barcha m asalalam i hal qilish huquqiga ega. A ksiyadorlik jam iyatining kuzatuv 
kengashi jam iy at faoliyatida um um iy rahbarlikni am alga oshiradi. A ksiyadorlik 
jam iy atin in g jo riy (kundalik) faoliyatiga yagona ijro organi (direktor) yoki kollegial 
(m aslahat) ijro organi (boshqaruv, direktsiya) rahbarlik qilishi mumkin.
A ksiyadorlik shaklidagi tadbirkorlikning quyidagi afzalliklari bor:
- aktsiyadorlik jam iy ati - bu biznesning k o ’proq dem okratik shaklidir. U nga xohlagan 
kishi bevosita yoki obuna b o ’lish y o ’li bilan aksiyani sotib olib, a'zo b o ’lishi va m ulk 
egasiga aylanishi m um kin;
- vaqtincha b ekor turgan sarm oyalar m arkazlashuviga erishiladi;
- nisbatan sam arali sohalarga kapital oqim ini tashkil qilish imkoniyati tu g ’iladi;
- davlat m ulkini xususiylashtirish im koniyatlari kengayadi;
- m oliyaviy barqarorlikka erishiladi;
- tadbirkorlikda tavakkalchilik xavfi kam ayadi (hissador o ’z aksiyasi m iqyosida ziyon 
k o 'rsa, korxona egasi butun m ulkidan ajraladi);
- bir vaqtning o ’zid a ishlab chiqaruvchilar, tovar yetkazib beruvchilar, xaridorlar va 
m ahalliy davlat organlari m anfaatlarining o ’zaro m uvofiqlashuviga erishiladi.
A ksiyadorlik jam iy ati ochiq va yopiq turda b o ’lishi mumkin.
O chiq turdagi aksiyadorlik jam iyati - bu aksiyadorlari o ’zlariga tegishli aksiyalam i 
boshqa aksiyadorlam ing roziligisiz erkin tasarruf qila oladigan jam iyat. U chiqaradigan 
aksiyalariga ochiq obutia o ’tkazish va ularni erkin sotish huquqiga ega. Ta'sischilam ing 
eng kam soni h am cheklanm agan. O chiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kichik 
m iqdori A J ro ’yxatidan o ’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish 
haqi sum m asining ikki yuz barobari m iqdoriga teng b o ’lishi kerak.Y opiq turdagi 
aksiyadorlik jam iyati - bu aksiyalari nom langan (egasi yozilgan) va ular faqat AJ 
ta'sischilari o ’rtasid a taqsim langan jam iyatdir. U ning aksiyalari qimm atli qo g ’ozlar 
bozorida m uom alada b o ’lishi jam iyat N izom iga binoan m an etilgan yoki cheklangan 
b o ’ladi. Y opiq turdagi AJ uchun ustav fondining eng kam miqdori - AJ r o ’yxatdan 
o ’tkazilgan sanada qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi sum m asining kam ida 
yuz barobari m iqdoriga teng bo ’lishi kerak. Ochiq turdagi AJ ni boshqa turdagi 
jam iyatlarga aylantirish m umkin emas. Y opiq turdagi A J esa o ’z aksiyalariga ochiq 
obuna o ’tkazish yoki ularni fond bozorida sotish uchun chiqarish y o ’li bilan ochiq turdagi 
A Jga aylanishi m um kin. B oshqa turdagi jam oa korxonalari va shirkat x o ’jaligi o ’z 
aksiyalarini chiqarish y o ’li bilan ikkala turdagi aksiyadorlik jam iyatlarga ham
aylantirilishi m um kin.
16

---

O chiq turdagi aksiyadorlik jam iyati bar yili om maviy axborot vositalarida:
- yillik hisobotni;
- buxgalterlik balansini;
- foydalar va zararlar schyotini;
- jam iy at aksiyalari emissiyalari prospektini;
- um um iy m ajlisni o ’tkazish sanasi va joyini m alum qilib turishi shart.
A ksiyadorlik jam iyatini tashkil etish uchun quyidagilar zarur:
- jam iyatni tashkil etish va birgalikda faoliyat k o ’rsatish ham da b ir yoki bir necha 
shaxsga jam iyatni tashkil etish uchun vakolat b erish to ’g ’risida shartnom a tuzish:
- aksiyalarga obuna o ’tkazish;
- ta'sis konferensiyasini o ’tkazish;
- jam iyat va uning aksiyalarini davlat ro ’yxatidan o ’tkazish. Jam iyatni tashkil etishdagi 
xarajatlar shartnom aga im zo chekkan shaxslarga taqsim lanadi. D avlat mulkini 
xususiylashtirish orqali quyidagi usullarda A J tashkil etilishi mumkin:
- oddiy y o ’l bilan, ya'ni bunda fuqarolar yopiq yoki ochiq A J larining ob'ektlarini auksion 
orqali yoki konkurs y o ’li bilan sotib olishadi;
- davlat korxonasi mehnat jam oasi tom onidan yopiq A J ni tashkil etadi va m a'lum yuridik 
shaxs tom onidan korxona sotib olinadi;
- davlat yoki ijara korxonalari ochiq A J lariga aylantiriladi.
B archa jam oa korxonalari uchun quyidagi um um iy jihatlar m avjud:
- nizom k apitalining tegishli b o ’laklarga yoki aksiyalarga m ajburiy b o ’linishi;
- jam iyatning o 'z m ajburiyatlari va faqat o ’zining m ulki b o ’yicha cheklangan 
javobgarligi;
- aksiyador (sherik)lar orasidagi o ’zaro m unosabatlar, daromad va m ulkni taqsim lash, 
korxonani boshqarish b o ’yicha m unosabatlar ulam ing kiritgan ulushlari m iqdoriga qarab 
taqsim lanadi;
- jam iyat a'zolari uning kapitaliga o ’z ulushlarini kiritishlari zarur, am m o o ’z melm atlari 
bilan uning faoliyatida ishtirok etishlari m ajburiy emas.
A ksiyadorlik jam iyatlarini tashkil etish jarayonlari «M ulkni davlat tasarrufidan 
chiqarish va xususiylashtirish», «H issadorlik jam iyatlari», «K orxonalar to ’g ’risida», 
«Q im m atli q o g ’ozlar bozori va fond birjalari» to ’g ’risidagi qonunlar va boshqa m e'yoriy 
hujjatlar asosida boshqariladi.
K oiporatsiya atamasi lotincha «coiporatio» so ’zidan olingan b o ’lib, birlashm a, 
ham jam iyat ma'nosini beradi. K orporatsiya yirik aksioner jam iy atlar birlashm asi 
hisoblanib, bir xil m ahsulot ishlab chiqaruvchilam i birlashtiradi. N atijada ishlab chiqarish 
m onopollashadi.
Korporasiya investitsiya kapitalining m arkazlashuvini, ilm -fan taraqqiyotini, 
m ahsulotning 
raqobatbardosh 
b o ’lishini 
va 
uzoq 
hayot 
siklini 
ta'm inlaydi. 
K orporatsiyalar tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi aksioner jam iyatlarining xohish- 
ixtiyori bilan paydo b o ’ladi. H ar b ir korxona faoliyatini yurgi«i(A « e k w b o & h o lk h a turli 
funksiyalam i, ya'ni: 
* 
f- -’т.ТН'Лу n o n i f i
|

---

- xom ashyo, m ateriallar, energiya, uskuna qidirib topish, sotib olish va texnologik 
takom illashtirish;
- m ahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqariladigan m ahsulotni yangilash;
- tayyor m ahsulotni sotish b o ’yicha qator ishlam i bajarishi lozim b o ’ladi.
B ir xil m ahsulot ishlab chiqaruvchi bir qancha korxonalar y ig ’ilishib, barcha 
uchun um um iy b o ’lgan korxonalar faoliyatini ta'm inlovchi funksiyalarni ham m a uchun 
bajaradigan bir idora, m uassasa tuzishni rejalashtirganlar. N atijada shunday birlashm a 
yuzaga kelganki, un d a korxonalar o ’z mulki va iqtisodiy m ustaqilligini saqlagan holda 
ham m alari uchun um um iy b o ’lgan funksiyalarni bajarishdan ozod b o ’lganlar va shu 
funksiyalarini bajarganligi uchun um um iy idora-m uassasaga xaq to ’laganlar.
O ’z tarkibidagi aksiyadorlik jam iyatlam i nazorat paketlarini egallash bilan 
k orporatsiyalar xolding kom paniyalariga aylanadi. X olding iborasi inglizcha «holding» 
so ’zidan olingan b o ’lib, “ega” m a'nosini beradi. X olding kom paniya - bu m ulk egalari 
tom onidan bir qancha m ustaqil aksiyadorlik jam iyatlari faoliyatini nazorat qilish 
m aqsadida tashkil etilgan hissadorlik jam iyatidir. X olding kom paniyasi tarkibiga kiruvchi 
aksiyadorlik jam iyatlari «aksiyalarining nazorat paketi» kom paniyaning ixtiyorida 
b o ’ladi. B undan m aqsad aksiyadorlik jam iyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o ’m atish va 
dividendlar k o ’rinishida foyda olishdir. X olding kom paniyalarning m ohiyati shundaki, 
ular biror bir ishlab chiqarish vazifalarini bajarishm aydi. U larning vazifasi - sof 
boshqaruvchilikdan, ya'ni ishonchli m ulk egasi sifatida ularga o ’z aksiyalari yoki 
aksiyalar nazorat paketini beruvchi kom paniyalarning faoliyatiga um um iy x o ’jalik
rahbarligini bajarishdan iboratdir. O ’zbekistan R espublikasida xolding kom paniyalarning 
huquqiy m aqom i V azirlar M ahkam asining 1995 yil 12 oktyabrdagi 398-sonli qarori bilan 
tasdiqlangan N izom (xoldinglar to ’g ’risidagi N izom) asosida belgilanadi. Bu N izom ga 
m uvofiq aktivlari tarkibiga boshqa korxonalam ing aksiyalar nazorat paketi kiradigan 
ochiq turdagi aksiyadorlik jam iyati xolding hisoblanadi. X olding birlashgan korxonalar, 
ya'ni xolding aktivlari tarkibiga kiradigan, aksiyalar paketini nazorat qiladigan korxonalar 
sh o ’ba korxonalar deb ataladi. U lar m ustaqil yuridik shaxs hisoblanadi. S ho’ba korxona, 
k o ’pincha, korxonaning rivojlanib borishi davom ida bosh korxona (xolding kom paniyasi) 
tom onidan tashkil qilinadi. X oldinglar davlatga qarashli yoki xususiy b o ’lishi mumkin. 
D avlat xoldingida aksiyalar nazorat paketi davlat mulkiga, sh o ’ba korxonalar aksiyalari 
esa bosh 
xolding 
kom paniyasining m ulkiga aylanadi. 
S ho’ba korxonalar o ’z 
m ajburiyatlari b o ’yicha o ’zlariga tegishli m ulk, shu jum ladan, asosiy korxona, ya’ni 
xoldingga tegishli aksiyalar nazorat paketining qiymati bilan ham jav o b beradi. X olding 
sh o ’ba korxona qarzi b o ’yicha uning ta'sis shartnom asida aytilgan shartlarda javobgar 
b o 'ladi.X olding kom paniyalari ikki turda b o ’lishi mumkin:
- m oliyaviy xolding;
- aralash xolding.
M oliyaviy xolding faqat m axsus nazorat va boshqaruv m aqsadlarida tuziladi. 
S arm oyasining 50 foizidan k o ’pini boshqa em itentlarning qimm atli q o g ’ozlari va boshqa 
m oliyaviy aktivlar tashkil qiladigan xolding m oliyaviy xolding hisoblanadi. M oliyaviy
18

---

xoldinglar avktivlari tarkibiga faqat qimm atli q o g ’ozlar va boshqa m oliyaviy aktivlar, 
shuningdek, xoldingni boshqarish apparatining faoliyatini ta’m inlash uchun bevosita 
zarur b o ’lgan m ol-m ulk kirishi mumkin. M oliyaviy xoldinglar faqat investitsiya faoliyati 
bilan sh u g ’ullanish huquqiga ega, faoliyatining boshqa turlari bilan 
sh u g ’ullanishga 
ruxsat berilm aydi. U lar sho’ba korxonalam ing ishlab chiqarish va tijorat faoliyatlariga 
aralashish huquqiga ega emas. M oliyaviy xolding vakillari faqat sh o ’ba korxonalarning 
aksiyadorlari y ig ’ilishlarida qatnashishi m umkin. U larga kuzatuv kengashi, boshqaruv va 
sho’ba korxonalarini boshqaradigan boshqa organlarga kirishga ruxsat berilm aydi.
M oliyaviy xoldinglar o ’zlariga tegishli aksiyalar bilan faqat tashkil qilingan 
qim m atli q o g ’ozlar bozorida, ya'ni fond birjalarida bitim larni am alga oshiradi. Bu talabni 
bajarm aslik am alga oshirilgan bitim larning bekor qilinishiga sabab b o ’ladi.
Aral ash xolding - nazorat va boshqaruv vazifalari bilan b ir qatorda sanoat, savdo, 
transport, kredit-m oliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham 
shug’ullanish m aqsadlarida tuziladi.(U zbekistan Respublikasi qonunchiligiga binoan xo l­
ding kom paniyalari quyidagi y o ’llar bilan tashkil etiladi:
- yirik korxonalam i qayta tashkil qilishda ulam ing tarkibiy b o ’linm alarini m ustaqil 
yuridik shaxs (sh o ’ba korxonalar) sifatida bunyod etish y o ’li bilan;
- yuridik jihatdan m ustaqil korxonalam ing aksiya paketlarini birlashtirish y o ’li bilan;
- yangi aksiyadorlik jam iyatlarini ta'sis etish y o ’li bilan.
X oldinglar m onopoliyaga qarshi organning ruxsati bilan tashkil etiladi. X oldingni 
tashkil etishga ruxsat olish uchun m onopoliyaga qarshi organga boshqa hujjatlar bilan 
birga:
- nizom loyihasi;
- xoldingni tuzishga xohish haqida bayonnom a yoki ta'sischilar shartnom asi;
- tuziladigan xoldingga kiritish uchun tavsiya qilinayotgan korxonalar r o ’yxati;
- shu korxonalardan har qaysisining x o ’jalik faoliyati turlari va hajm i haqidagi 
m a'lum otlar topshiriladi. A gar xoldingni tuzish biron bir m ahsulot (ishlar, xizm atlar) 
ishlab chiqarish m onopoliyasiga olib keladigan b o ’lsa, bunday xoldingni tuzishga ruxsat 
berilm aydi. D avlat korxonalari - bu davlat m ulki b o ’lgan va uning nazorati ostida 
ishlovchi korxonalar b o ’lib, ular ishlab chiqarishdagi davlat sektorini tashkil etadi, eng 
m uhim va m as'uliyatli vazifalar (m udofaa, aloqa, energetika, transport va boshqalar)ni 
bajaradi. Q o ’shm a (aralash) korxonalar xususiy, davlat va jam o a m ulkining aralash 
m ablag’lariga tayanadi. A ralash firm alar m illiy va xorijiy kapitalga tayangan hissadorlik 
qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi shunga qarab taqsim lanadi. Q o ’shm a korxona 
tuzishga ham korlarni nim a m ajbur qiladi? A Q Sh olim lari quyidagi om illam i keltiradilar:
- kapital x arajatlar hajm ining qisqaiib ketishi va yangi quvvatlam i barpo etishdagi 
xavotirlik;
- aniq geografik bozorga o ’tish;
- yangi faoliyat sohasiga o ’tish;
- ishlab chiqarish sohasining bazasi yoki xom ashyo m anbaini q o ’lga kiritish;
- ishlayotgan ishlab chiqarish liniyalarining kengayganligi;
19

---

to v a ry o k i xizm atlam i sotishning yangi tarm oqlari paydo b o ’lganligi;
- m avjud m arketingning sam aradorligi oshganligi;
- takrorlanib turuvchi yoki m avsum iy beqarorlikni bartaraf etish im koniyati;
- q o ’shm a korxonadagi ham korlar yordam ida ishlab chiqarish xarajatlarini kam aytirish 
im koniyati.
Q o ’shm a korxonalar o 'z aro m anfaatdorlik negizida, hukum atlararo shartnom alar 
asosida tashkil qilinib, ilm iy-ishlab chiqarish, ilm iy-texnik va boshqa vazifalarni 
yech ish g a qaratilgan. U lar sanoat, qishloq x o ’jaligi, qurilish, transport, savdo, fan va xalq 
x o ’jalig in in g boshqa sohalarida tarkib topishi m umkin. Q o ’shm a korxonalar, asosan, chet 
el texnikasi va texnologiyasi asosida Ь аф о etilib, m ahalliy xom ashyo va ish kuchi 
hisobiga ishlaydi. K orxona o ’zining m ustaqil balansiga ega b o ’ladi va x o ’jalik hisobi 
asosida faoliyat yuritadi. R espublikam izda A Q Sh, Italiya, Turkiya, Fransiya, G erm aniya, 
A ngliya, K oreya, Y aponiya kabi qator davlatlar kom paniyalari bilan ham korlikda 
q o ’shm a korxonalar qurilib, ishga tushirilgan.