Reja: Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining mohiyati va turlari

Emmigrtsiya jarayoni qachon vujudga kelish sablari quyidagilardan iborat bo’ladi:

• 
  urush, ochlik, kambag’allik, siyosiy holatlarda, entik kelishmovchiliklar,
  

tabiat va ekologiyani buzulishi, oilalarning birlashishi,

• 
  diskriminatsiya (milliy, regionalniy)
  

• 
  bilim olish qiyin bo’lganda, tajriba
  
• 
  ish, mehnatni qiyinchiligi tufayli emmigratsiya jarayoni vujudga keladi.
  

2. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining sabablari

Ma’lumki, aholi va ishchi kuchlari migratsiyasi qadimdan mavjud. Lekin, XV – XVII asrlarda buyuk geografik kashfiyotlar yangi qit’alarni, dengiz yo’llarini ochilishi ular salmog’ini yanada oshirdi. Ayniqsa, XVIII asr oxirlarida Amerika mintaqasini o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan aholi ko’chishining yangi oqimini vujudga kelishi. Amerika bu oqimining bir necha “portlash” yoki “bum” bosqichlari, XIX asrning 40 – yillarida Irlandiyada “kartoshka ocharchiligi” natijasida vujudga kelgan migratsiya oqimi, XIX asrning 80-yillari boshlarida Italiya va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida Yevropa bug’doyiga narxning tushib ketganligi sababli, yuzaga kelgan migratsiya oqimlarini eslatib o’tish joiz. Ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasi oqimining salmoqli bo’lishiga urush harakatlari bilan bog’liq qiyinchiliklar ham sabab bo’ldi. Jumladan, XX asrning 20-yillaridagi kuchli migratsiya oqimi birinchi jahon urushidan keyingi yillardagi qo’shimcha qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’lgan bo’lsa, ikkinchi jahon urushidan so’ng AQSHda ishchi kuchlari migratsiyasining uchta yangi oqimi yuz bergan:
1. “intellekt oqimi” yuqori malakali mutaxassislarning o’z oilalari bilan ko’chishi.
2. 1956 - yildan keyin Vengriyani tark etgan, Vetnam urushidan keyin o’z vatanlarini tark etgan, 1980 yildan keyin Kubani tark etgan qochoqlar oqimi.
3. Meksika, Karib havzasi va osiyo mamlakatlari o’tgan asrning 90- yillarida immigrantlarning 84% shu mamlaktlar hisobiga bo’lgandan ishchi kuchlarining zo’r oqimi.
Ikkinchi jahon urushidan so’ng Yevropa mamlakalarida iqtisodiyotni tiklash va rivojlantirishda mehnat migratsiyasidan samarali foydalanildi. Ishchi kuchlari oqimi asosan Turkiya, Sobiq Yugoslaviya, Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya mamlakatlari hissasiga to’g’ri keldi.
Iqtisodiy adabiyotlarda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab vujudga kelgan ishchi kuchlarining xalqaro migratsiyasi 2 ta asosiy oqim ajratib ko’rsatiladi:

1. 
   Rivojlanayotgan va yoki ( boy bo’lmagan mamlakatlardagi unchalik malakaga ega bo’lmagan ishchilarning rivojlanayotgan va yoki ) boy mamlakatlarga ko’chishi;
   
2. 
   “oq yoqaliklar” ning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chishi.
   

XX asrning oxirlaridan boshlab dunyodagi siyosiy vaziyatning o’zgarishi tufayli yangi oqim. Sobiq sotsialistik mamlakatlarning yuqori malakali mutaxassislarini jahonning rivojlangan mamlakatlariga ommaviy ko’chib o’tishlari oqimi vujudga keldi
Hozirgi jahon mehnat bozoridagi asosiy migratsiya jarayonini asosiy sabablardan biri bu – iqtisodiy, demografik, siyosiy, hududiy va ishsizlikni mavjud bo’lishi kabi turli xil omillar hisoblanadi. Chunki ko’pgina omillarni zamirida aynan iqtisodiy omillar sezilarli ta’sirini o’tqazib kelmoqda. Bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan davlatlarga migratsiya jarayonini jadallashganini ko’rishimiz mumkin. Xalqaro Migratsiya Tashkilotining ma’lumotiga ko’ra, jahonda 20 mln. kishi o’zga mamlakatlarda yashab ishlamoqdalar va o’z mamlakatlariga har yili o’rtacha 2 mingdan 80 ming AQSH dollarigacha xorijiy valyuta olib kirishi aniqlangan. Agar ishchi kuchlari eksportidan keladigan daromad haqiqiy hisob-kitob qilinsa, rasmiy dekloratsiyada ko’rsatilganidan ikki barobar ko’proqdir. Undan tashqari migrantlar vatanlariga qaytayotganlarida o’zlari bilan turli qimmatbaho buyumlarni, pul jamg’armalarini, zamonaviy texnologiyalar va asbob – uskunalarni ham olib kelishlari mumkin.
Bunga asosiy sabab sifatida aholini yashash tarzi yuqoriligi boshqa ishchi kuchini import qiluvchi davlatlarga qaraganda. Bundan tashqari ayanan bir xil ish va bir xil vaqtda oladigan maoshlari turlichaligi bunga asosiy sabab bo’lib kelmoqda. Ayniqsa iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlarda aholining asosiy qismi yosh jihatidan ishga loyoqatliligi yetishmasligi, shu o’rinda bu davlatlarda ishlab chiqarish sohasi ya’ni texnika, xizmat ko’rsatish va shunga o’xshash sohalarga ishchi kuchi kadlariga sezilarli darajada muhtojlik yuz beradi. Shu o’rinda migratsiyani vujudga kelishini sabablaridan biri kapital ko’chishi bilan bog’liq tarzda amalga oshiriladi.
Iqtisodiy omil deganda har qanday davlat iqtisodiy tizimning mustahkamligi, uning o’sish darajasi va rivojlanish ko’lami tushuniladi. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi quyidagi sabablarga ko’ra sabab bo’ladi;

• 
  Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasining turlichaligi;
  
• 
  Ish haqi miqdori o’rtasida milliy farqlarning mavjudligi;
  
• 
  Ishsizlikning mavjudligi;
  
• 
  Kapitalning halqaro harakati va transmilliy korporatsiyalar faoliyati asosiy sabab bo’ladi.
  
• 
  Aholini demogarafik jihatidan bir biridan farqliligi
  
• 
  Xalqaro kapitalni ko’chishi
  

Shu o’rinda xalqaro ishchi kuchi migratsiyaga jadal ta’sir qiladigan omillardan biri demografik omil hisoblanadi. Jumladan, G’arbiy Yevropada aholining qarib borish muammosi mavjud. Ushbu hududda 2004- yilda aholining har oltinchisi 65 yoshda bo’lgan bo’lsa, 2020 yilda aholining har beshinchisi, 2050- yilda esa har to’rtinchisi , balki har uchinchisi shu yoshda bo’ladi va ulardan jami aholi sonidagi ulushi esa 50% dan ortib ketadi. Shunigdek, Yevropa Ittifoqini aholisining 30-45% i 55-64 yoshda mehnat bozoridan chiqib ketmoqda, 65-69 yoshli aholining ichida esa qaryib 10% igina ishlamoqda, buning natijasida iqtisodiy faol aholining qisqarib borishiga olib kelmoqada⁵. Natijada 65 yoshli aholi va mehnatga layoqatli aholining o’zaro nisbati 1995 yil 1/3 dan 2050 yilda ½ ga oshib ketadi.
BMT tahliliga ko’ra, 2000-2050 yillar oralig’ida rivojlangan mamlakatlar aholisini, jumladan, uning iqtisodiy faol qismini saqlab turish uchun jiddiy kompesatorlik netto – immigratsiya kerak bo’ladi. 2050 - yilda 2000- yildagi aholi sonini saqlab qolish uchun 1.4 mln. iqtisodiy faol va iqtisodiy nofaol aholining o’rtasidagi tafovutni oldini olish uchun uchun qaryib 12.7 mln kishi jalb etilishi lozim bo’ladi. Oxirgi ma’lumotlarga qaraganda 50 yil ichida migratlarni oqimi 700 mln kishini tashkil etgan bo’lsa, ularni mahalliy mahalliy aholi salmog’iga hisoblab ko’radigan bo’lsak ¾ qismini tashkil etgan. Endi ayanan shu ko’rsatgichni AQSH uchun 43.2 ming, Yaponiya uchun 82.6 ming tashkil etadi.
Xalqaro migratsiya natijasida qabul qiluvchi mamlakat uchun asosan ishchi kuchi kapital va boshqa xizamatlar bilan kirib keladi. Ishchi kuchining ommaviy ravishda ko’chib yurishi va xalqaro mehnat bozori takror ishlab chiqarish jarayonida jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Bu holat ishchi kuchining nafaqat miqdoriy holatidan, shuningdek sifat jihatidan jiddiy ta’siriga ega hisoblanandi.
Endi ishchi kuchining bir hududdan yoki bir davlatdan ikkinchi bir davlatga ko’chib o’tishini iqtisodiy omillari quyidagilardan iborat:

• 
  Bir xil mehnat uchun turli xilda maosh to’lanishi va yashash sharoitining bir xil emasligi: Bu YaIM ni aholi jon boshiga yuqori ko’rsatgichga egaligi, shuningdek turmush darajasining yuqoriligi sabab bo’ladi. Shuningdek ishlab chiqarish sohasida ish haqini to’lash turli darajada ekanligi ko’zga tashlanadi. Agarda emigrantlarni soni ortiqcha bo’lsa ularga yangi stimul yaratib beradi. Misol tariqasida TMK larda ishlash imkoni, yoki TMK filiallarida ishlashlari mumkin
  
• 
  Bir hudud aholisiga nisbatdan ikkinchi bir hudud aholisini o’rtasida farqi: bu asosan hududlar bo’yicha aholini taqsimlanishi turlichaligi. Buning oqibatida bo’sh ish o’rinlari uchun yangi ishchi kerak bo’lishi natijasida vujudga keladi. Shuningdek demografik jihatidan aholini yoshi aksariyat ishga loyoqatsiz yoki nafaqaga chiqqan aholi ko’pligi bilan izohlanadi
  
• 
  Geografik joylashuvi jihatdan qulay joyda joylashgani: bizga ma’lumki hozirgi zamonaviy iqtisodiy jarayon ketayotgan bir vaqtda davlatlarning iqtisodiy jihatidan rivojlanishi, uning geografik jihatidan joylashgan o’riniga alohida ta’sirga ega. Tahliliy jihatidan qaraydigan bo’lsak, dengiz bo’yida joylashgani, yoki dengiz yo’li bilan umuman chegaralanganligi, shuningdek yer resurslari bilan ta’minlanganligi eng muhum ko’rsatgichlardan iborat hisoblanadi.
  

Shunday qilib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida globalizatsiyani harakatlantiruvchi kuchlari va uning natijalari tarkibida chegaralardan o’tuvchi millionlab aholining harakatlanishi muhim o’rinni egalladi
Xalqaro migrantlarning 16.3 millioni qochoqlardan iborat bo’lib, qolgan
93% i esa iqtisodiy sabablarga ko’ra boshqa mamlakatlarda ishlamoqda. Mutaxasislarning hisob- kitoblariga ko’ra, agar shu jarayon davom etadigan bo’lsa migrantlarni soni ortib borishiga sabab bo’ladi.