Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Ey tushub egningga karam kisvati,
Qolmayin ilgingda dirani qiymati.
Panjang lub siym fishonliqqa fosh,
Mashriq-u Maribda nechukkim quyosh (7, 143-144).
Maqolatning birinchi satridayoq ulu shoirning oyaviy niyati
zini krsatib qyadi. Saxovatpeshalik—olijanoblik. Maqolat markazida
ijobiy fazilatlari bilan salobat tkib turgan qahramon, eng awalo,
ayni ana sha jihati bilan ulug* shoiiga manzur va uning mehru oqibatini
qozongan. Himmat va yaxshilikni nomigagina yuzaga chiqarib blmaydi.
Bu boradagi sun'iylik va soxtalik darrov zini krsatib qyadi. Shundan
blsa kerak, Alisher Navoiy ta'sirni zak masaladan boshlashdan
tashqari, yana bir haqiqatni qafiyat bilan rtaga qyadi. Jmard yoxud
olijanob inson blib tuilish lozim. Tabiatan va sidqan moyillik blmas
ekan, bu jabhadagi barcha sa'y-u harakatlar bekorga ketaveradi.
Fikrimzcha, birinchi satrda «kisvat»ni qllash zamirida ana sha maqsad
yotadi. Kiyim, ust-bosh ma'nosidagi sha sz mantiqiy uiu vazifasini
taydi. Saxovatpeshalik shu ylni qismat qilgan insonning zohir-u
botinidan anglashilib turishi lozim. Shunday blsagina u pul
«jinni»ligidan xalos bladi, eng mayda chaqani ham mushtumiga
mahkam tutib, uni «tudirish» ilinjida tunlarni tongga ulamaydi. Ochiq va himmatli panjalar sifatida shuhrat qozonadi. Bunday manzaralardan sarxush shoir himmat krsatadi, sha panjalarni quyosh bilan yonma-yon qyadi. Shams-yaxshilik, himmat-u saxovat izmida blganlarning sarxayli. Bu borada tanlov uning uchun begona, Sharqdan arbgacha blgan bepoyon hududda birday nur sochaveradi. Himmat va saxovatni hayot dasturiga aylantirgan inson ham quyoshdan ibrat olishi va «siymfislionlikka» (siym-kumush, tanga, aqcha, yorning badaniga nisbatan rangni: oq, oppoq va silliq; fishon-sochuvchi) uning ylini davom ettirishi lozim. Saxovat—tama'dan yiroq. Oluvchi olganini qaytara oladimi (zini yoxud ortii bilan), yqmi, beruvchi uchun masalaning bu jihati ahamiyatsiz blmoi lozim. Shuning uchun satrda quyosh va saxiy odam yonma-yon turibdi, hatto quyosh ibrat darajasiga ktarilgan. Ulu shoir kitobxon e'tiborini yana muhim bir masalaga jalb qilishni hani unutib qymaydi. Barcha sohada hudud va me'yor blgani kabi saxovatning ham chegaralari bor. Alisher Navoiy mavzuning shu jihati ustida jiddiy bahs yuritadi. Shuningdek, baxil-baxillik, qurumsoqlik, xasislik bilan boliq masalalar ham qalamga olinadi: Aqlki ta*rif etar avsofiii, Buxl bila teng tutar isrofni (7, 145).
Maqtov, shon-shuhrat uchun sochilgan mol-mulk saxiylik emas. Hamisha va hamma yerda inson aql-u farosat doirasidan chetga chiqmasligi lozim. Isrof—illat. Hatto behuda isrofgarchilik xasislik bilan barobardir. Ulu shoirnmg takror va takror ta'kidiga kra, aql-u farosat tamoyillariga zid har qanday harakatning oqibati yaxshilikka olib kelmaydi. Alisher Navoiy nazdidagi saxovatli inson quyidagi baytlarda z ifodasini topgan ezgu fazilatlar sohibidir: Oni saxiy anglail, ey xushmand, Kim ani davlat qilibon sarbaland. Holi agar yaxshi durur, gar taboh, Kimsadin etmas tama'i mol-u joh. Ham ncki haq bersa qanoat qilur, Ham neki amr etmish itoat q0ur (7, 148).
Alisher Navoiy «Hayrat ul~abror»ning beshinchi maqolatida vujud-vujudi bilan saxovatni tarib qiladi. Uning xayolga keltirish dushvor blgan ochilmagan qirralarini kashf etishga erishadi. Biroq sha qarashlarning tasdiq rnuhri sifatida «Hotami Toyi va o*tinchi chol» hikoyatini taqdim qiladiki, uning ayni lavhalarining mazmuni