Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Soyiri a'zoga xalal elmamak,
Shar⁷ xilofiga shuru' etmamak.
Har foiri o*z shulia zohid bo'Iuh,
Man'i xilof ichra mujohid lub.
Bormaa-yu ko^rmaa-yu tutmaay,
Aytmaay, eshitmag*a-yu yutmaay (7, 115). Keltirilgan iqtibosdan uch muhim xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, har qanday toat-u ibodat shu amallarni bajaruvchi insonning salomatligiga ziyon yetkazmasligi, aksincha, uning jismoniy-ma'naviy baloatiga hissa blib qshilmoi shart. Ikkinchidan, har bir sa'y-u harakat shariati islomning talab taqazolari doirasida ijro etilmoi lozim. Uchinchidan, har bir islomiy rukn ijrosida iymoniy mukammalliksiz kutilgan natijaga yetib blmaydi. Ana shu tamoyil rzaga ham tegishiidir. Islomiy ibodatning bu rukni ijrosi uchun tongdan oqshomga qadar (quyoshning chiqishidan sal oldinroq va uning botishidan keyin blgan muddat ichida) yeyish hamda ichishdan tiyilishgina kamlik qiladi. Alisher Navoiyning qat'iy ta'kidlariga binoan rza tutishdan kuzatiladigan maqsadni tIa yuzaga chiqarmoq uchun insonning jismidagi barcha a'zolar bahamjihat harakat qilmoqlari lozim. Ya'ni qo'l harom narsa-yu ishlarga
chzilmasligi, oyoq noravo joylarga olib bormasligi, kz noloyiq narsalarni krmasligi, burun biror noxush hidni sezmasligi, yurakdan ikkilantiruvchi holatlarning kechmaslligi... Krinadiki, rtaga qyilgan barcha axloqiy-ma^?naviy tamoyil-talablar bir nuqtaga — inson tabiatida mavjud blgan nomaqbul xatti-harakatlarga qarshi qaratilgan. Alisher Navoiy zining shar'iy axloqiy mulohazalarini ibratli hayotiy lavhalar bilan dalillash maqsadida musulmon dunyosida dovruqli mutasawif Ibrohim Adham haqidagi she'riy hikoyatini keltiradi. Mazkur lavhalarda yana bir taniqli ma'naviy-ruhiy arbob Robiai Adviya ham ishtirok etadi. Ibrohim Adham n trt yil sahro kezib Makkai mukarramaga yetib keladi. Ammo Ka'batulloh z rnida yq ekan. sha muqaddas makonda hozir bIganlar muborak sajdagohning Robiai Adviya istiqboliga chiqqanligini ma'lum qilishadi. Tabiiyki, bunday kutilmagan hodisa Ibrohim Adham fionini falakka ktaradi. Shunday qilib, Ibrohim va Robianing uchrashuvi hamda muloqotlari voqe' bladi. Ibrohim Adhamning fionli savollarini tinglagan bokira-yu zakovatli ayol Robia quyidagicha javob qaytaradi;
Robia dedi anga: «Ogoh bo'1,
Kim necha yil bodiyada borcha yo*l.
Bldi ishing arzi namoz aylamak,
Sheva manga arzi niyoz aylamak.
Sanga samar berdi namoz-u riyo,
Bizga bu bar berdi niyoz-u fano» ( 7, 120). Ka'batullohning Robiai Adviyaga bir qadar ehtirom-u Ibrohim Adhamga tamomila teskari munosabatda blishining sababi nima? Axir, Ibrohim Adham ham umrini Alloh va uning vasliga muyassar bIishdek ulu orzuga baxsh etganligi ma'lum-ku? Masalaga zohiran nazar tashlaganda, go'yo Ibrohim Adham faoliyatidagi hamma narsa z rnida turganday namoyon bladi. Aslida uning e'tiqodi ylida, zohir va botini rtasidagi tanosubi oz blsa-da ozor topgan. Alloh nazarida faqat toat-u ibodatgina emas, inson shafiy ahkomlarni ijro qilish bilan birga, zini atrofdagilar, dindoshlariga ezgu ishlar qilishga ham baishlamoi lozim, Robiai Adviyada ana shu nuqta ham mujassam edi. Ibrohim Adham faoliyatida esa, ayni masalada norasoliklar nazarga tashlanadi. Hamma narsani kruvchi, biluvchi, sezuvchi, baholovchi Parvardigoiga sha bshliq ayon blgan edi. Shuning uchun Alloh ana shu qaltis nuqtani suyukli bandasi Robia kngttga solib uning tili orqali oshkor ayladi. Bu ikki mutasawif rtasidagi yuzma-yuz muloqot
jarayonidagi holatning badiiy tasviri esa ilohiy karomatdan kichik bi lavhadir, xolos. She'riy parchada ramziylik ham nazarga tashlanadi Bodiyaning ma'nosi arablarning bepoyon va qaqragan sahrosini anglatad Kchirilgan iqtibosda bodiya Ibrohim Adhamning ibodat-u tariqat ylid sarflangan umri ma'nosini ham ifodalagan. Yuqorida ta'kii qilganimizdek, sidq-u sadoqat, e'tiqod-u ibodat jabhasida faqat rostli yarashadi. Unda qilcha blsa-da nazarga tashianadigan bshliq katt pirilishday namoyon bIishi va kutilmagan salbiy oqibatlaiga olil kelishi ham muqarrar. Xuddi shunday hodisa Ibrohim Adham bilai sodir bldi. Fojiaga teng qyish mumkin bIgan sha bshliq Robi; javobida mujassam: Uning namozida zohidlarcha riyokorlik (zin yomonliklardan saqlagan qilib krsatish, ikki yuzlamalik) alomatlar borligi tufayli Ibrohimning nafasi tmaslashib qolgan. Robianing islon va tariqat daigohidagi barcha sa'y-u harakatlarida «aizi niyoz» (sidqai Yaratganga yalinish, yolvorish, umid-tavakkulga kngil bolash) mayl hukmronlik qiladi. TavakkuHtasawufda bir maqom, mutavakkilninj knglidagi manzil. U bor joyda tama' blmas. Ikkinchidan, solik yoxuc iymonli shaxsning turmush ikir-chikirlari haqida bosh qotirish, mol-mulk va hokazolar haqida ylashga tob-u toqati ham, vaqti harr bImaydLU zini tla Alloh panohiga topshirgani holda, toat-i ibodatini sidq bilan amalga oshiradi. Bunday ylning ibrati Robianinj qismatidir. Fikrimizcha, «Hayrat ul-abror»ning hamd, munojot, na'i boblari, iymon-u islomga ulu shayx-u tariqat peshvolariga atalgar sahifalarida ilohiy-islomiy byoqning quyuqlashtirilishi zamirida harr ana shanday mazmun-mohiyat mujassam. Ular-ibrat, qilmagar hayot saboi, murdorlik, bulanishlardan hazar qilishga da'vat ezgulik, rostlik, sidq-u sadoqat, luqmai halolga intilish, qanoat panohid^ ma'naviy-ruhiy olam ostonasini tavof qilishga chaqirishdir. Ayni choqdz bu lmas mavzular «Xamsa»ning boshqa masnaviylari uchun harr tayanch omil sanaladi. Istiqlol mafkurasining tayanch maqsad-muddaosi ham ana shunday komillik sadoqatiga yo⁽l solishdan iboratdir...
Alisher Navoiy mulk-mamiakatni maiik-podshosiz tasawur qila olmaydi. Jumladan, «Xamsa»ning bosh qon tomirini ham mamlakat va podsho mavzuining rang-barang qirralarini badiiy talqin qilish tashki! etadi, desa sira xato blmaydi. Mazkur masala «Xamsa» tarktbidagi dostonlarni zaro tutashtiruvchi oltin zanjirni eslatadi. Uning bosh xalqasi esa «Hayrat ul-abror»dan mustahkam joy olgan. Masnaviyning uchinchi maqolati «Salotin zikri»ga baishlanadi. Ayni ana shu sahifalarda
ulu shoiraing ibratli. podsho (shohi oziy) qiyofasining yorqin chizgilariga duch kelamiz. Awalo, aytish joiz, Alisher Navoiy nuqtai nazaridan podsholar ikkiga: shohi oziy (odil), shohi zolimga taqsimlanadi. Bunday tasnif shoirning qit'a-yu azallarida ham uchraydi. Ammo podshoga nisbatan fikrini yorqin krsata olish uchun «vase'»-keng maydon deya ta'riflangan masnaviyning imkoniyatlari ancha qo⁽l keladi. Doston muallifi shoh qiyofasi manzaralarini chizishga jazm etar ekan, «Hayrat ul-abror»ning uchinchi maqolatida uning qismatida kuzatilishi muqarrrar blgan bir-biriga zid har ikkala nuqtani yonma-yon tasvirlashni ma'qul kradi.