Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Hotami adlinga sipehri baland, «Rosti-yu rusti» bilan naqshband (7, 122). Podsholik tojining kimgadir muyassar blishi—Allohning sha insonga krsatgan behad marhamatidir. Ikki olam sarvari taxtni ravo kigan bandasiga Hotam niginli (muhrli) uzuk taqishni ham ravo kradi. Shu bilan barobar uning muhriga «rosti-yu rusti»ni naqsh etadi. Ya'ni Allohning htfz-u panohida blishni istagan podsho davlatni adl-u amniyat bilan idora qilmoi lozim. Shuningdek, muhrida yib yozilgan «rosti-yu rusti» — kuch adolatdadir, rostlik—halolllik, rostlik—iymonlilik, insofga tayanishdir kabi dasturiy bitiklar odii podsho kunlik faoliyatining negizini tashkil etmoi lozim. Ikkinchi misra oxirida kelgan «naqshband» szining qllanishida iyhom-szning yaqin va uzoq ma'noiarini nazarda tutish san'ati mayjud. Ushbu szning birinchi talqinini «rosti-yu rusti» naqsh, zeb-u ziynat misol uzugingga yib yozildi, tarzida yakunlash mumkin. Alisher hazratlari komil naqshband edi. Buyuk mutafakkir shu tariqat soliki ekanligi bilan faxrlangan. Ikkinchidan, naqshbandiya tariqati ta'limotining ham podsho eikasiga yuklaydigan mas'uliyati «rosti-yu rusti»dir. Alisher Navoiy ana shu haqiqatga ishora qilmoqda. Bobda shohlik tojini kiyib, bosar-tusarini yqota boshlagan, ma'rifat-u ma'naviyati past podsholar bilan qizin bahsga kirishiladi;
Bil munikim, sen dai bir bandasen, Kpragidin ojiz-u afgandasen (7, 122).
Ulu shoir ming marta haq. Podsho ham yer farzandi. Uning jismida ham trt unsur muttahiddir. Ba'zan shalar jazaba qilib bosar-tusarini ham bilmay qolishi mumkin. Shuning uchun mutafakkir adib uni ogohlantiradi. Butun bob davomida mamlakat boshliining fazilat-u nuqsonlarini badiiy tasvirlash mayli hukmronlik qiladi. Maqolatda rtaga qyilgan mulohazalarning tasdii sifatida quvchiga «Shohi oziy va
tilla kampii» haqidagi she'riy hikoyat taqdim etiladi. Unda naql qilinishicha, Shohi G'oziyning yurishlaridan birida mamlakatda yashayotgan bir kampiming yakka-yu yagona li shahid bladi. Taxt egallangandan keyin, podsho shaMd bo'Igan yigit va uning onasini unutadi. Boquvchisini yqotgan kampir moddiy jihatdan ancha qiynaladi, kunining tishi oirlashib qoladi. Kunlardan birida podshoning mushtipar ona yashayotgan yurtga kelishi haqidagi xabar kampiiga yetadi va u ham hukmron istiqboliga chiqadi. Munkillagan, asosiga tayangan kampir Shohi oziyning ylini tsadi va uni zolimlikda ayblaydi. tmish voqealarini tri eslay olmagan hukmdor shariat qozisiga murojaat qilib, masalani yetarli iganish lozimligini aytadi. Taftishlardan keyin, kampir haq blib chiqadi. Bunday vaziyatdan noqulay ahvolga tu^hgan tojdor otdan tushadi, bir qlida yalanoch qilich, ikkinchi qlida esa oltin tla hamyonni tutgan holda kampiiga qarata aytadi: Ey ona, linggiz xunini istang, xun bilan, istasangiz pul bilan oling!. Podsho bilan sodir blgan bunday hayratomuz manzara kampiiga qattiq ta'sir qiladi. U shohga murqjaat etarkan, aytadi: Sen odil inson ekansan. Agar men z tirikchiligimni zim tashkil qila olganimda edi, limning xunidan jmardlik va adolating uchun kechgan blardim. Biroq, bugun mening iqtisodiy ahvolim tang bIgani uchun hamyonni tanlashdan boshqa choram yq. Hikoyatga shunday xotima yasaladi: Zolni anjum kibi siymi ravon, Zoli falakdek qilibon navjuvon. Siym kuchidin blubon siymbar, Xalq laqab aylab anga «Zoli zar» (7, 132). Shohning otdan tushib, asoga suyangan kampir yoniga kelishi, uning arz-u dodini tinglashi, bir qlida qinidan suirilgan qilich va ikkinchi qlida tilla tla xaltachani tutib turishi—bularning barchasi ulu shoirning kitoblar sahifasida qolib ketgan shirin orzularidir. Alisher Navoiy ana shunday shohning saltanat surishini 0'zining maktabdoshi, dsti Husayn Boyqaro misolida real hayotda krishni juda-juda istar edi. Biroq istak va hayotning, badiiy adabiyot sahifalari va saroy muhitiiiing mutlaqo boshqa-boshqa narsalar ekanligi, ularni murosaga keltirish, yagona yldan yurgizish noimkonligini yetuk ijodkor achchiq tajribalari qiyosida kp marta krdi. Lekin orzu-orzuligmi qildi. Ulu Alisher Navoiy qalbi orqaii kitoblarning nurli sahifalariga kchib, insoniyat avlodiga ibrat blish, zarra qadar blsa-da, unga ta'sir krsatishda davom etayotir.
Alisher Navoiyning shoh va shohlikka doir bunday mulohazalari «Hayrat ul-abroi>dan lmas «Xamsa» tarkibidagi boshqa dostonlarga kchdigina emas, yangi-yangi talqinlarini topdi.
«Hayrat ul-abror»ning beshinchi maqolati karam ta'rifiga baishlangan blib, 108 baytdan tashkil topgan. Karam—komil inson qiyofasida, umuman, inson umri va uning taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga molik fazilatdir. Karam—saxovat, himmat, ehson, marhamat, olijanoblik, yaxshilik, ochiq qllilik, javonmardlik singari xilma-xil qirralarga ega. Tarix qavatlarida jmardlik, javonmardlik nomlari bilan tildan tushmay kelgan bu atama komillikka, ma'naviy-ruhiy baloatga olib borishi lozim blgan yllardan (tariqatlardan) biri sifatida ma'lum. Uning bosqich-zinalari esa karam talqinlarida mujassam. Shundan bIsa kerak, Alisher Navoiy ana sha qirralarning har birini ayricha ixlos-u uru bilan byoqdor yoritish yo^lidan boradi. Maqolat ibtidosidayoq zamin-u samovotning alohida e'tibor qilishga arzigulik voqea-hodisa, harakat-holatlari uhi shoir muddaolarini yuzaga chiqarish, ularning ko'p sonli kitobxonlarga bekam-u kst yetkazilishi ylida beminnat xizmatga shay turadi. Aytilganlar nuqtai nazaridan, quyidagi baytlarni tahlilga tortib kraylik: