Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Ki, lmasdin burun ochib kzumni,
Sarir uzra yigit krsam zumni.
Ki, ya'ni toj-u taxt-u saltanat ham,
Sipoh-u mulk-u mol-u mamlakat ham.
Bori bIsa sening birla muzayyan,
Seni z rnuma qilsam muayyan.
Sanga tutsam musallam podsholiq,
Xaloyiq ustida Idshvarxudoliq.
Manga shahlikda qulluq ham qil emdi,
Atoliq ham, ulluq ham qil emdi (8, 114). Farhod qalbini xufton qilgan am-anduh bulutlarini quyosh yangli kuydiruvchi ch, uni oyinafom etib, shahzoda kngliga ma'shuqi Mutlaq jamolini jilvalantiruvchi t dunyo zeb-u ziynatlari-yu amal martabasi blmay, balki azal kotiblari uning peshonasiga bitgan ishq edi. Shu bois u juda ko'p hayotiy dalillar keltirib Xoqon takliflni rad etadi. Biroq Chin hukmdori qarorida sobit turgani uchun yosh shahzoda otasining kngil istaklariga qarshilik krsatishga botinolmaydi. Vaziyat undan bir oz chekinishni talab etmoqda edi. Vujudga kelgan siyosiy holatni tri baholay olgan Farhod taklif etilgan ishning ululigi-yu zining hali yosh va tajribasizligini, shu choqqacha barcha ishlardan ofil blib, faqat aysh-ishrat bilan band bulganligini, shu sababli podshoh inoyat etsa, bir-ikki yil kichik xizmat bilan boshqaruv sirlarini zlashtirishi lozimligini bayon etadi. Xoqonga uning fikri ma'qul bladi. Alisher Navoiy asardagi ushbu badiiy lavhalar vositasida Farhodni temuriy shahzodalarga ibrat qilib krsatish bilan bir qatorda doston qahramonining qalban mol-dunyoga qiziqmasligi va darvesh tabiatligini namoyon qiladi. Shuningdek, shoiryana sha fikrini dalillash ijodiy uslubiga sodiq qolib, Xoqon xazinasidan rin olgan sandiqda pinhon tutiluvchi Iskandar oynasiga e'tiborni qaratadi. Bu bilan ijodkor asar tugunini voqealar rivojiga ulash imkonini yaratadi. Sandiqda yashirin saqlanuvchi tilsimlangan oyna har biri Aflotunga teng trt yuz nafar dono olimlar tomonidan yaratilgan blib, uning tilsimi

yechilsa, oyna ayb sirlarini oshkor qila boshlashi lozim. Biroq bu ishni amalga oshirish oyatda murakkab edi.

Iskandar oynasini krishni istagan kishi Yunonistonga safar qilib, Suqrot yashaydigan qoronu orga yetib borishi lozim blgan. Bu ylda uch manzil bUb, ularning har birida bir ofat bor edi. Birinchisida - Ajdarho, ikkinchisida-Axriman dev, uchinchisida bulardan ham mudhishroq balo kishiga rbar keladi. Mana shu ofatlardan olib kelgan insongina snggi - trtinchi manzil-Suqrot yashaydigan qoronu orga yetadi. Agar Suqrot tirik blsa, uni izlab kelgan kishini mushkullardan xalos etadi. Biroq u hayot qaydida blmasa, uning ruhiga tavajjuh (chuqur tafakkurga berilib zi istagan odamni huzuriga olib kelish va u bilan yuzlashish) qilishi lozim blgan. Shundagina Suqrot ruhi keluvchiga uning kelajagini aytib berarkan.
Iskandar oynasi tilsimining yechimi nimada ekanligini anglagan shahzoda yunon safariga chiqishni ixtiyor etadi va bu qaroridan atobegi Mulkoroni voqif qiladi. Xoqon vaziri bilan ayni masala xususida uzoq bahslashgandan sng, Farhod biJan birga borishni, ya'ni yunon mulki tomon lashkar tortishni ma'qui kradi. Taniqli adabiyotshunos N.Komilov Farhodning yunon safarini suluk yliga kirib, ma'rifat manzillarini (maqomotni) bosib tish deb biladi. Chin shahzodasi zr qobiliyat bilan zohiriy bilimlarni zlashtirgan, ammo ular tilsimotlar, ya'ni ilohiy sir-asrorni ochishga kifoya qilmaydi. Olimning fikricha: «Irfoniy-botiniy bilimlarni egallab, ilm ul-yaqin darajasidan haq ul-yaqin darajasiga ktarilish kngil oynasida ayb jamolini aks ettira olish uchun esa u (Farhod)-piri komil ta'limini olishi kerak edi. Farhodning xazinadagi kzguni billur sandiq ichidan ololmay (chunki u tilsimlangan) Yunonistonga safari, Suqrot huzuriga otlanishiga zarurat shundan kelib chiqadi» (Komilov N. Tasawuf. Bitinchi kitob. Tokent: «Yozuvchi», 1996, 204-bet). KKomilovning mazkur tadqiqotida dostondagi obraz va timsollarning ramziy-majoziy xususiyatiari ham juda tri tahlil qilingan. Jumladan, Farhodning Yunonistonda hakim Suhayloga uchrashi - shahzodaning tariqat ylidagi birinchi piridan saboq olishidir. Hakim Suhaylo besh yuz yil hayot qaydida blib, Farhodning kelishini ilhaqlik bilan kutadi. U qadimgi Eron afsonaviy donishmandi va munajjimi Jomospning bashoratida Chin shahzodasi Iskandar tilsimini echadi,-deya fikr bildirilganligini aytadi hamda Farhod yengib tishi kerak blgan tsiqlar: ajdaho va devdan xabar beradi. Shuningdek, shahzoda Axritnan devni yengib juda katta boylikka ega blishi,
biroq bulaming hammasi Xoqonga tuhfa qilinishi lozimligi, zi uchun esa Suqrot bilan uchrashish va Iskandar tilsimiga nazar solish kifoya ekanligi Jomosp bashoratida qayd etilganligini bayon etadi. Hakim Suhaylo Farhodning tariqat ylidagi ilk piri bIganligi bois unga ilohiy ishq siriarini igatadi. Awalo, ta'kidlash rinliki, dostonda keltirilgan bu obraz bilan aloqador badiiy timsollaming ma'no-mohiyati majozda o"z ifodasini topgan. Jumladan, Suhaylo Farhodga ajdarhoni yengish uchun bir necha otashgohlardan yurib yiqqan samandar yoini tuhfa etadi. Samandar - afsonaga kra, tda kuymaydigan qush blib, u - ishq, ajdarho esa — nafs timsoli. Demak, Farhodning piri unga ishq bilan kngilni oyinafom etish, nafsni malub qilish sirlarini igatadi. Shahzoda Suhayloning szIariga amal qilib, Axriman devni ldiradi. Uning bynidagi lavhani olib sha yordamida Jamshid jomini qlga kiritadi. Jom aylanasida esa Suqrot huzuriga olib boruvchi yo'l liaqidagi yozuv mavjud edi. Ayni choqda, dostonda ifodalangan dev saltanat-hokimlik ramzi blib, jom-Farhodning ishq ti bilan shaffoflanayotgan qalbidir. Shahzodaning ishqqa tashna qalbi ulu piiga tomon intilishda davom etadi. Zero, tasawuf ta'limotiga kra, shayxlar z muridlarini ma'Ium muddat tarbiya qilgandan sng, salohiyati zlaridan yuqori blgan boshqa pirlardan ta'lim olishni tavsiya etganlar. Farhod ham Suhaylo yordamida komillik sari ildamlayotgan blsa-da, hali u tilsimni yechish imkoniyatiga ega emasdi. Shahzodaning irfoniy bilimlarining oshganligi esa Xizr alayhis-salomga duch kelishida namoyon bladi: